Өсімдіктер аурулары-әртүрлі себептердің әсерінен өсімдікте өтетін процестер: ауру қоздырғыштары мен ортаның қолайсыз жағдайлары функциялардың бұзылуында (фотосинтез, тыныс алу, пластикалық және бойлық заттардың синтезі, су тогы, қоректік заттар), организм құрылысы пайда болады және өсімдіктің ерте жойылуын немесе оның жекелеген мүшелерінің зақымдануын тудырады.
30 мыңнан астам түрлі өсімдік аурулары белгілі. Оларды симптомдары немесе типтері (патографиялық жіктелуі), зақымдалатын өсімдіктер (өсімдік шаруашылығы жіктелуі) және ауру тудыратын себептер (этиологиялық жіктелуі) бойынша жіктейді. Өсімдік аурулары инфекциялық емес және инфекциялық болып бөлінетін этиологиялық жіктеу жетекші рөл атқарады.
Өсімдіктердің жұқпалы емес аурулары негізінен ортаның абиотикалық факторларынан туындайды: минералдық тамақтану режимінің бұзылуы, көбінесе макроэлементтер (азот, фосфор, калий, магний) және микроэлементтер(бор, мырыш, темір, мыс, молибден) тапшылығы; қолайсыз су режимі (топырақтағы судың тапшылығы немесе артық болуы, ұзақ жаңбыр, ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығы) — өсімдіктердің бітуі, өсімдіктерді басып алу, өсімдіктердің ерте келуі және судың қатты тапшылығы жағдайында жапырақтардың түсуі.; өсімдіктерге жоғары немесе төмен температуралардың, ауа мен топырақ температурасының күрт ауытқуының әсерінен (қашудың, аяздың, жылыжайлар мен саябақтардағы жылу сүйгіш өсімдіктердің «суықтығы» немесе топырақты суық сумен суару кезінде және т. б.).
Өсімдіктердің жұқпалы ауруларына жатады:
1. өсімдіктердің вирустық аурулары (мозаикалық аурулардың әртүрлі түрлері, сарғаю, құлау аурулары, карликовость, пролиферация, үйкеліс аурулары));
2. өсімдіктердің бактериялық аурулары немесе бактериоздар (өсімдік рагы, картоптың қара аяғы, бактериялық шіріктердің түрлі түрлері, жеміс ағаштарының бактериялық күйігі және т. б.);
3. өсімдіктердің саңырауқұлақ аурулары немесе микофитоздар (өсімдіктердің әртүрлі таттары, бастары, ұн шығы, фузариоздар, шіріктер, цитоспороздар, аскохитоздар және т. б.).
Өсімдіктердің жұқпалы ауруларының қатарына сондай — ақ сәулелі саңырауқұлақтардан немесе актиномицеттерден (мысалы, картоптың кәдімгі паршасы, қызылшаның белдік паршасы) туындайтын актиномикоздар; альгофитоздар—паразиттік балдырлармен (мысалы, шай бұтасының қызыл тары); антофитоздар — паразиттік және жартылай паразиттік гүл өсімдіктерімен (мысалы, жұқпалы, арпа, омела, белдік, сықпа, көзілдірік және т. б.); гельминтофитоздар — паразиттік нематодтар-галл, қызылша, картоп, құлпынай, сарымсақ және т. б. Өсімдіктердің жұқпалы ауруларының себебі өсімдіктердің паразиттік жәндіктермен (энтомофитоздар) зақымдануы да болуы мүмкін: мысалы, жүзім ұраны — филлоксер, жеміс ағаштары — қанды желім, кейбір өсімдіктер — жапырақтар мен бұтақтарда галлдар түзетін жәндіктердің түрлері; өрмек тәріздес, негізінен өсімдік тектес кенелер, олардың арасында әсіресе өрмекші кене, жеміс кене және т.б. (арахнофитоздар) таралған және зиянды.
Өсімдіктер ауруларының патогенезінің ерекшеліктері ең алдымен қоздырғыштың қасиеттерімен, өсімдіктердің қабылдағыштығымен, ортаның тиісті жағдайларымен анықталады. Жұқпалы аурулардың патогенезінде бірнеше басты фазалар бар.
1. Инфекция алдындағы фаза. Жаңбыр немесе шық тамшылары бар даулар мен басқа да ұрықтар жапырақтарға, гүлдерге, жемістерге және басқа да мүшелерге түседі және қолайлы жағдайларда сағалық арқылы немесе басқа жолдармен өсімдіктер тіндеріне енгізіледі, немесе алдымен тірі өсімдіктерде немесе тікелей жақын жерде тұрған органикалық текті ылғалды өлі заттарда өседі және көбейтіледі, содан кейін тірі тіндерге енгізіледі.
2. Жұқтыру. Қоздырғышы-дан межклеточных орындары енеді ішке жасуша және зарарлайды өсімдік. Көптеген жұқпалы аурулар, мысалы, сұр шірік, жұқтырудың басқа механизмі бар. Тірі өсімдіктер ағзаларымен байланыста болған өлі бөліктерден жұқпа жұқпа қолайлы жағдайда өсімдіктің тірі жасушаларына еніп, уланып, өлтіреді немесе әлсіретеді. Содан кейін мұндай жасушалар гифтерді жаулайды.
3. Инкубациялық кезең — өсімдікте зақымданудан сыртқы симптомдардың пайда болуына дейінгі патологиялық процестердің жасырын даму кезеңі. Оның ұзақтығы ауаның температурасы мен ылғалдылығына, Өсімдіктердің немесе олардың жекелеген мүшелерінің ауруларына төзімділігіне немесе сезімталдығына байланысты.
4. Инкубациядан кейінгі фаза симптомдардың күшеюімен және зақымдану қарқындылығының өсуімен сипатталады: қоздырғыш ауру өсімдіктің ішінде немесе бетінде көбейеді; инфекция элементтері ауа арқылы, жаңбырлы тамшыларымен, жәндіктермен және басқа жолдармен таралады және өсімдіктердің жаппай зақымдануын тудыруы мүмкін.
5. Қорғаныс реакциялары. Өсімдіктерде қоздырғышты енгізуге жауап ретінде тотықтырғыш ферменттердің белсенділігі артады, фитонцидтердің саны мен белсенділігі артады, жасушалық қабырғалар тығындайды, жұқтырған жасушалар мен т. б. қоздырғышпен бірге өледі және өледі. Егер қоздырғыш тіндердің қарсыласуын еңсере алмаса, онда зақымдану хлорлы немесе өлі тіндердің дақтарымен (некрозбен) шектеледі.
3. Өсімдіктердің вирустық аурулары
Өсімдіктердің вирустық аурулары-вирустардан туындайтын өсімдіктер аурулары. Вирустар өсімдіктерде, олардың қалған қалдықтарында, тасымалдаушыларда, егу және отырғызу материалдарында қыстайды. Өсімдік тіндеріндегі вирустардың көбею жылдамдығына және ауру симптомдарының көрінуіне өсімдіктердің жасы (жас өсімдіктер неғұрлым бейім), олардың тамақтану жағдайлары және сыртқы ортаның басқа да факторлары үлкен әсер етеді. Олар ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін және оның сапасын күрт төмендетеді.
Өсімдіктердің вирустық аурулары Мозаика мен сарғаюға бөлінеді.
3.1. Өсімдіктердің мозаикалық аурулары
Өсімдіктердің мозаикалық аурулары-зақымданған мүшелердің (негізінен жапырақтар мен жемістердің) мозаикалық (ала) түстерімен, түрлі қарқындылықтағы жасыл түске боялған әр түрлі көлемдегі және формадағы дақтардың кезектесуімен сипатталатын өсімдіктердің вирустық ауруларының тобы. Өсімдіктердің мозаикалық аурулары жаппай таралған. Өнімді айтарлықтай төмендетеді, өнім сапасын нашарлатады. Мозаикалық ауруларда өсімдіктің жапырақ пластинасының пішіні өзгереді, ол өсуде қалады. Патологиялық өзгерістер негізінен хлорофиллонды тіндерде болады; палисадты паренхима зақымданады, бір пластидтің ыдырауы жүреді, басқаларында хлорофиллдің мөлшері төмендейді, нәтижесінде фотосинтез энергиясы төмендейді және жапырақтарда көмірсулар мөлшері азаяды; жекелеген жасушалар мен тіндердің бөліктері жойылады.
Өсімдіктің мозаикалық аурулары тұқым арқылы, ауру өсімдіктің шырынымен көшетті пикировкалау кезінде, пасынкалау кезінде, ауру және дені сау өсімдіктердің жанасуы кезінде және оларды жеңіл өзара жарақаттау кезінде, мысалы, жел кезінде оңай беріледі. Вирустың механикалық тасымалдаушылары — тли, клопы, кенелер, топырақ нематодтары. Вирус өсімдікке бүлінген маталар арқылы өтеді; топырақта, өсімдік қалдықтары мен тұқымдарда сақталады.
Өсімдіктердің мозаикалық ауруларынан ең зиянды: қызанақ мозаикасы, қиярдың жасыл мозаикасы, картоптың морщинистік мозаикасы, қызылша мозаикасы.