Дін адамзат тарихында шешуші тетікке ие. Ғалымдар адамға мәдениет алғашқы әуретін жапқан күннен бастап пайда болды деп есептейді. Шын мәнінде адамдық қасиет, мәртебе, жетістік ең алдымен ұяттан басталады. Ұят адам баласына ар мен намыс, тұрақтылық, қайраттылық секілді ізгі қасиеттерді тұрақтандырады. Адамның көңіл кеңістігі еш уақыт бос тұрмайды, ұят кеткен жерді арсыздық, намыссыздық, кекшілдік, бәлеқорлық секілді теріс амалдар баурап алады. Ал ар мен намыс арқылы пенделік кемелге адамды жеткізетін дін. Себебі діни ұстаным, қағидалар пендеге тек игілікті қана насихаттайды. Адамзат даму жолында сана-сезімінің өрісіне байланысты әртүрлі сенім-нанымды бастан кешіреді. Жаңа дами бастаған қауым отқа-суға, әлдеқалай оғаштау тұрған тас, ағашқа сенсе, көпшілігі күнге, айға сенген. Тупкі нәтиже осы табиғи құбылыстың бір иесінің бар екенін мойындау болғандықтан, бәрі жиналып, саналы, санасыз болса да бір Иенің бар екенін мойындаған.
Адамзат жүйелі түрде 4 дінді: Будда, Иуддизм, Христиан және Исламда қабылдады. Бұл діндер кітабы бар, жетекші пайғамбары бар, дінді тұтынған халайықтың сиыну жүйесі бар іргелі діндер. Соңғы дін Исяам Арабия жарты аралында дүниеге келді. Қазақта «тас түскен жеріне ауыр» деген мақал бар. Шын мәніңде Исламнан әлденеше ғасыр бұрын қазіргі Мекке қаласына тарихқа белгілі «Хажарул асуат» деген тас түскен. Мекке қаласында Қағба салынғанда осы қасиетті қара тас Қағбаның іргесіне қойылып бірге өріліп кетті Қажылыққа барған әрбір мұсылман осы тасқа қол тигізуге ұмтылады. Соңынан Ислам діні осы Мекке қаласында дүниеге паш етілді. Алланың үкімін мойындамайтын, орындамайтын халық болмайды. Жоғарғы құдірет қалай шешсе солай болады. Ислам діні Арабтар еліне түсті. Ислам дүниесінің бар ауырлығын арабтар көтеріп келеді. Араб халқының ішінде «Кураиш» қауымы деген бір топ бар. Құран Кәрімде осы топқа арналып сүре түскен. Басқа қауымға, қарындастыққа бүндай үкім берілген жоқ, Басқа халыққа қарағанда осы әулет Исламның бейнетін көбірек тартты.
Осы күнгі Орталық Азия деп аталып жүрген өлке бір кездері Түран деп аталған. Біздің жыл санауымызбен 610 жылы Ислам дінінің дүниеге келіп, басқа елдерге қанат жайуъша байланысты Түркістан деп аталды, Ягни Түркі халықтары мекен еткен өлке. Орыс жаулап алушылары бүл өлкеге келуімен Түркістан атауы жойылды. Осылай ету арқылы жергілікті халықтың есінен бір кездері бұл өлкенің Түркі халықтарының атамекені екенін естен шығару саясаты жатты. Атамекен атауынан алыстаған халық ұлттық сана-сезімінен де алыстай түседі. Бұл әбден зерттеліп, дәлелденіп барып жолға қойылған жүйе. Есесіне Түркі халқын стан, станға бөлу жолға қойылды.
Түркістан, Түркілер, Дешті Қыпшаққа Ислам діні біздің жыл санауымызбен 651 жылдары шамасында келді. Алғашқы келу шолғыншы, барлаушы келу ретінде болғанымен жергілікті халық белгілі дәрежеде, елеңдеп «Ислам аша» келгендерге оң қабақ танытқанымен билеуші топ өкілдері айтарлықтай қарсы бой көрсетті. Алғашқы келгендер халық аузындағы есепке алмасақ та есте тұтар болсақ, осы күнгі Сайрам ауцаны аймағында Қарабұяақ деген жерде бірінші келген Халид ибн Валидгаң ұлы Абд ар-Рахман үш мың қосынымен у қосылған тағамнан қырылып кетеді. Али ал Мүртаза Разиал-лоқу әулетінен Құсам ибн Аббас және Мұхаммед ибн Жалия 30 мың табиндарды бастап Өзгент пен Ферғана және Испиджаб елдеріне барды және соғыс қьшды? соңда шахид болды.
Адамзат тарихында соғыстың екі түрі бар. Бірі жаулап алған елді қырьш-жойып, бар байлығын тонап, ұлын құл, қызын күң етіп, халық есебінде жойып жіберіп, жаңа қоныстанушының есебінен жаңа мемлекет құру. Ол елдің дініне де, тіліне де, ұлттық болмыс, әдеп-ғұрпына да мәң берілмейді. Жаулал алушылар ол елдің тілін, дінін, әдеп-ғұрпын үйренбек тұрмақ жоюға бар күшін салады. Алдымен жер атауы өзгеріске ұшырайды. Бірімен бірі араласып тұрған халық қаласа да, қаламаса да жаңа атауды атауға мәжбүр болады. Ескі атаумен бірге ел жадынан ескі қүндылыктар да шыға басгайды. Мұның соңы ұрпақтың өз тарихын үмыхуына алып келеді. Ал бүл мәңгүрттенудің алғышарты. Бұл зұлымдық жолмен жауяап алу. Бірақ бірнеше ғасырдан кейін болса да жергілікті халық ез егемендігін алады, сол кезде осы халықты мойындамағандар өз тарихи отандарына қайтуға мәжбүр болады, болмаса осы халыққа сіңіп кетеді.
Діни, яғни рухани жаулап алу бір басқа. Бұл жерде жеңіліске үшыраган, жауланушы халық тоналмайды. Тіліне, әдеп-ғұрпына шектеу қойылмайды, Тек дінді қабылдасаң болды. Вір жерде біз «Ислам жаулап алушылары» деп жүрген, «Ислам аша» келгендер жайын айтаақпыз. Бұл жүйе толық зерттеліп, ағы-ақ, қарасы-қара деп аражігін ажырытып, нүкте қойьшған жоқ. Қолда бар «Тарихи-Табари», «Фихрист», «Бұхара тарихы» секілді кітаптар әлденеше рет қаііта жазылған, яғни бел алып тұрған саясатқа әлденеше рет бейімделген. Бұл жерде халык арасында сандықтың түбінде жатқан шежірелер бар. Міне осы дүние ағымдағы саясатқа көп араласпай, біршама өзінің өңін сақтап қалды. Бірі жерде ауыткушылық, шежірені кім қолына алып көшірсе көбіне өз атасын алға қоюмен шектелді. Біз Түркістан еліне, түркілер арасына «ислам аша» келгендер жайын айтқанда осы жэдігерлікке көбірек көңіл бөліп, басшылыққа алдық.
ХАЗІРЕТІ ӘЛИ ЖӘНЕ ТҮРКІСТАН (ОРТАЛЫҚ АЗИЯ)
Қазақ халқының мәдени өміріне Хазіреті Әлидің аты тым тереңдеп сіңген. Қазақ ақындарының Әлидің атын жырға қоспағаны кемде-кем. Қысылған сәтте — «Я! Әли>>,. — деп койғанын көп адам аңғармай да қалады. Әли ибн Абу Талиб (Аллах ол заттан разы болсын) айтар еді: «Ей, адамдар! менен бес нәрсені жатқа алыңдар, күнәдан басқа иәрседен қорыкпаңыз, Алладан басқасынан үміт етаеціз, егер білмесеңіз тәлім алудан ұялмаңыз, егер сұраса білмесеңіз білмеймін деуден ұялмаңыз. Біліңіздер! Сабыр денедегі бас секілді. Денеден бас ажыраса, дене ешнәрсеге жарамайды, сондай-ақ істерден сабыр кетсе, бұзылады».
Соңынан мен Сіздерге нагаз фақиқтың хабарын айтайын ба?-деді. «Айт, ей, момындардың әмірі»,-деді. «Адамдарды Алланың ізгілігі мен мейірімінен үмітсіз қылмаған, -сондай-ақ оларды Алланың азабынан қорқытпағъш, күнәларды адамдарға әдемілеп көрсетпегін, күнәһарлар мен соларға достарды Алла үкім етпестен алдын жаннаты болмаса дозахы деп үкім егпеген кісі шын фақих. Алланың азабынан бұл үмматтың жақсысы қорықпай тұрмайды. Баршага белгілі бір жай: Ислам элемінің төртінші Халифі (656-661) «Әли ибн Абу Талиб ибн Абд ал-Муттарйб Алланьщ соңғы және Ұлы еяшісі Мұхаммад Мұстафата (с, а, ғ.) немере іні болумен қатар күйеу бала да болатын еді. Ол Ислам әлемінде әділетті төрт халифалардың (632-661) соңғысы болып есепке алынған. Хазіреті Әли сүннитгік әдебиет пен дүниетанымда Алланьщ елшісінің сенімді серігі (сахиб), Ислам таратушы (фатих), болумен бірге «Асад Аллах» (араб. Алланың арыстаны) және Шах-и Мардан» (парсы, ерлер латшасы) деген атаққа ие болған жан.
Қорытынды
Орта ғасырларда ол қала күштілігі, уақыт өте келе иемденіп, мұсылман әлемінде хабардар ретінде діни орталығы. Ең мұражайға шамамен қырық, ол негізделген, 1978 жылы. Оның құрамына берілген сәулет-археологиялық ескерткіштер: ортағасырлық Күлтөбе, суфийский орталығы жерасты мешіті, халыққа салт-жоралғы қызметтерін ғимарат шильдехана, безымянный восьмигранный кесене-мешіті Қожа Ахмет Яссауи – бірінші ескерткіші Қазақстанның енгізілген 2003 жылы бүкіләлемдік мұра нысандарының тізіміне, ЮНЕСКО-ның. Мұражай-кесене «Әзірет Сұлтан» қорында 25 мыңнан астам экспонат бар. Аумағы 88 гектар. Атырау жуық экспонат тақырыбы бойынша «қазақстан Тарихы» Түркістан. – Біз әкелді көшірмесі Яссауи кесенесін, – дейді ғылыми қызметкер қорық-мұражайының » Түркістан қаласының Берік Байболов. – Ол салынған жерде жерлеу суфийского ақын Қожа Ахмет Яссауи, қабырғаларының қалыңдығы-шамамен үш метр. Бір бұл факт қуатын қамтамасыз ету ғимараттар, ол ең үлкен бірі болып кірпіш күмбездер Орталық Азия. Және беру үшін сол уақыттың рухын, біз әкеліп, Атырау күміс зергерлік бұйымдар үшін кезең XVIII-XIX ғасырлар. Айта кетейік, көрме 20 қарашаға дейін.