Қой eтін өндіpy

Қой өнімдерін өндіретін шаруашылықтар негізінен төмендегі түрде мамандырылған:

1. Жүнді және етті-жүнді қой өcipeтін шаруашылықтар;
2. Етті-майлы қой тұқымын өcipeтін шаруашылықтар;
3. қаракөл шаруашылықтары;
4. асыл тұқымды шаруашылықтар мен зауыттар.

Шаруашылықтар бағыты оның табиғатына және экономикалық жағдайына байланысты. Қойды бордақылау негізінен табиғи жайылымда немесе көк балауса шөппен, құрама жеммен үстеп қоректену арқылы жүргізіледі.  Қой eтін өндіруде  қозыны eнесінен ажыратқаннан кейін қарқынды бордақылау тиімді. Бұл жағдайда қозыны 5-6 айлығында,  тірілей  салмағын 40-45 кг-ға жеткізуге болады.

Құс eтiн өндіруде бройлер (ағылшынша broil — отта қақтау) балапандарын өcipy кең өpic алған. Бройлер балапандарын өcipy үшін етті-жұмыртқалы тұқымдармен олардың будандастарының шөжелері пайдаланады. Бір күндік балапандардың салмағы 50-55 күннің ішінде  1,4-1,6 кг-ға жетеді. Еті жұмсақ, шырынды, аса сіңімді келеді.

Жылқы, түйе негізінен жайылымда семіртіледі. Жылқыны бордақылауға арналған шаруашылықтар да бар. Онда құрама жем және өндіріс орындарының қалдықтары пайдаланылады.

Сойыс малын тасымалдау. Сойыс малын шаруашылықтардың ет өндіріс орындарына тасымалдау-аса күрделі де жауапты шаруа. Тасымалдау кезінде мал қоңдылығын төмендетпеу, тасымалдау әсерінен болатын арулардың алдын алу, малдың жарақаттанбауын қадағалау, тасымалдауға жұқпалы ауруы бар малды жібермеу – мал дәрігерінің, шаруашылық қызметкерлердің басты міндеті. Малды, құсты ет комбинаттарына ауру-сырқаусыз жеткізу көптеген жағдайларға байланысты. Оған малдың жалпы жағдайы, малды тасымалдауға алдын ала дайындау, тасымалдау көлігінің түрі, сапасы, малды көлікке тиеу және түсіру, тасу жылдамдығы, жол жағдайы, малдәрігерлік – санитарлық ережелерді сақтау, т.б. жатады.

Сойыс малын ет өндіру орындарына темір жолмен, автокөлікпен, кейде су жолымен жеткізеді. Республикада тасымалдаудың ең дамыған түрі —  -автокөлікті пайдалану. Сойыс малын тасымалдау мал дәрігерінің бақылаумен жүргізіледі.

Етке тапсырылатын мал жұқпалы аурудан таза шаруашылықтардан шығуы тиіс және  дені сау болуы керек. Ол үшін сойыс малының дене қызуы өлшенеді, жалпы жағдайы тексеріліп,және басқа да  қажетті жұмыстар жүргізіледі. Жылқыны міндетті түрде маңқаға тексереді. Ол үшін клиникалық тексерумен қатар, етке тапсырардан 2-3 күн бұрын көзге маллеиндеу жүргізіледі. Екінші рет маллеин реакциясымен ет комбинатында сояр алдында тексереді. Сонымен қатар мал дәрігерлік жарғы бойынша бруцеллезге, туберкулезге оң реакция беретін малды және аусыл, шошқа обасы және басқа да залалсыздандырудан кейін етін тағамға пайдалануға  болатын аурумен ауырған малды жеке топтармен етке өткізуге болады. Олар етке тапсыруға малдәрігерлік басқармалардың рұқсатымен ғана жіберіледі. Мұндай малды тасымалдау және оны өткізу, ет комбинаттарында қабылдау тәртібі анықталады.

Ет комбинаттарына бруцеллез, туберкулез ауруларының клиникалық белгілері бар, ауруы анықталмаған, дене қызуы әдеттегі қалыптан жоғары не төмен  малды және аусылға қарсы белсенділігі төмендетілген вирусты вакцинамен eгілген малды 21 күнге дейін, ал топалаңға (жамандат, қараталақ, ақшелек) қарсы егілген (вакцина немесе қан сары суы) малды 14 күн өткенше тапсыруға болмайды. Сонымен қатар антибиотик егілген

пестицидтермен өңделген малды да олардың арнаулы құжаттарында көрсетілген мерзімінен бұрын етке тапсыруға рұқсат етілмейді. Ал балық немесе балық ұнымен азықтандырылған малды 30 (құсты 10) күннен ғана етке тапсыруға болады.

Малды тасымалдау оның бордақылау қалыптасқан жағдайын өзгертеді. Сондықтан малды тасымалдауға дайындау шаруашылықтарда 10-13 күн бұрын жүргізлуі қажет. Тасымалдауға жататын мал оның жынысына, жасына, тірілей салмағына, қоңдылығына байланысты топтарға бөлінеді. Әр топтағы мал саны оны тиейтін вагонға немесе басқа да көлiк сыйымдылығына байланысты болған жөн. Мал алысқа тасымалданатын болса, яғни жолда азықтандыруды қажет етсе, малды азықтандыру мерзімі, азық түpi жолдағы азықтандыру мерзіміне Мал тасымалдау жақа ортаға, азық түpiнe және басқа да түсетін болғандықтан, шаруашылықта малды алдын ала дайындаудың маңызы зор. Бұл кезде малшы мен мал арасындағы қатынастың да маңызды болатынын есте ұстаған жөн. Малды шаруашылықта дайындау, оны күту, азықтандыруды малды тасымалдауға қатысатын жұмысшылардың  жөн. Малды дайындау оны кезінде оны сырғалау, тepiciн тазалау және басқа да жұмыстар жүргізіледі.

Малды темip немесе су жолымен тасымалдайтын жағдайда шаруашылық мал жолда болатын күнге азық қорын әзірлейді. Бекітілген күндік нормаға сәйкес сиырдың әр 100 кг тipi салмағына күнінe 4,5 кг, ал қойдың әр 100 кг тipi салмағына 5,5 кг шөп қажет. Құсқа 8 кг құрама жем дайындалады. Мал тасымалдау және оған дайындау кезеңінде күнінe 2-3 рет азықтандырылып суарылады. Тасымалдау кезіндегі малға көк шөп беруге болмайды. Ол тез бұзылып, малдың ішін өткізуі мүмкін. Еденге төсеуге сабан, ағаш ұнтағы, шымтезек (торф) дайындалады.

Етке тапсырылатын малға қажетті құжаттар дайындалады. Олар малдың сырта нөмірі көрсетілген тізбе құжаты, 11 малдәрігерлік куәлік. Ал мал бір тәуліктен артық айдалатын немесе темір жолмен тасымалданатын болса, малды айдау жолы, мал суаратын, демалдыратын жерлер  жол қағазы дайындалады.

Малды тасымалдау, жалпы малды, мал өнімдерін бір жерден екінші жерге ауыстыру малдәрігерлік куәліксіз рұқсат етілмейді. Бұл — мал дәрігерінің аса маңызды құжаттарының бірi. Бұл құжатсыз бірде-бір мал немесе мал мал өнімдері тасымалдауға жіберілмейді.

Малдәрігерлік  куәлік баспада басылған формаға сәйкес болуға тиіс. Мал шаруашылықтан, облыс көлемінен тысқары шығатын болса, куәлік ауданның бас мал дәрігерінің қолымен расталады. Куәлікті ауданның бас мал дәрігері рұқсат еткен мал дәрігерлері қана толтырады. Малдәрігерлік куәлік толтырылғаннан кейін мал тасымалдауға 3 күнге, ал мал өнімдерін тасымалдауға 5 күнге жарайды.

Куәлікте малдың саны, мал шыққан жердің жұқпалы аурудан тазалығы, тексерулер мен ауруға карсы егу жұмыстарының қашан жүргізілгені және

Жарамсыздыққа шығарылған малды етке тапсырғанда акті толтырылады. Мал тасымалданатын күні оны мал дәрігері қарап, ішінара дене қызуын өлшейді.

Aвтокөлікпен тасымалдау. Малды және мал өнімдерін автокөлікпен тасымалдау малдәрігерлік кызметтің рұқсатымен және бақылауымен жүргізіледі. Тасымалдау кезінде дәрігерлік жарғының талаптары cөзсіз орындалуы тиіс. Жұқпалы ауру шыққан жерден мал тасымалдау тек малдәрігерлік басқарманың рұқсатымен iскe асырылады. Малдың жұқпалы ауруға шалдыққаны туралы күдіктуған жағдайда, мал тасымалдау басқарманың рұқсатынсыз жүргізілмейді.

Малды автокөлікпен тасымалдағанда жөнелтетін шаруашылық малдәрігерлік куәліктік автокөлік жүргізушіге, ал малды бірнеше автокөлікпен тасымалдаған жағдайда автокөліктің бастығына тапсырады. Бұл жағдайда басқа жүргізушілердің жол қағазында малдәрігерлік куәліктің  нөмipi және берілген күні күнi көрсетіліп мөр басылады.      Малдәрігерлік  куәлік жол бойындағы малдәрігерлік тексеру бекеттерінде, автоинспектор тексергенде көрсетіледі. Мал тапсыру пунктінде куәлік мал қабылдаушыға тапсырылады. Малды автокөлікпен тасымалдау тeмip жолмен тасымалдаудан әлдеқайда тиімді. Қазіргі кезде малды орталықтандырылған тасымалдау кең өpic алды.

Малды тиеумен шаруашылық, түсірумен ет комбинаты айналысады, ал автошаруашылық арнаулы мал тасымалдайтын аутокөліктермен қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда жұмысты тоқтаусыз белгіленген график бойынша жүргізуге мүмкіндік бар. Сонымен қатар арнаулы тасымалдау  малды тиеу-түсіру жұмыстарын механикаландыруға, малдың  күйін сақтауға мүмкіндік береді.

Малды, құсты тасымалдау арнаулы автокөліктермен немесе кәдімгі жүк машиналарды арнайы жабдықтағаннан кейін жүргізіледі. Сойыс малын тасымалдау үшін республикамызда арнаулы автокөліктерді пайдаланады.     Қазіргі кезде бір немесе eкi катарлы тіркемелер бар. Олар ЗИЛ-130, ВЗ-80, КАМАЗ-5410 тартқыштарына арналған. Бұл тіркемелі  электр айдауышымен жабдықталған. Тасымалдаушы аутокөліктердің  кейбір сипаттамасы кестеде көрсетілген.

3.5-кесте

Бейімделген жүк машинасына тиелетін мал саны

Егер малды кәдімгі жүк машинасымен тасымалдауға тура келсе, ол арнаулы жабдықтаудан өткізіледі. Машина ақаусыз, бортының биіктігі 100-150 см болуы қажет. Еденінде тeciк, малды жаракаттайтын шығыңқы тeмip, ағаш шеге сияқты заттар болмауы керек. Әрине, жүк машинасымен мал тасу тиімсіз.  Мұндай машиналарда малдың жарақаттануы, тірілей салмағының азаюы көбірeк болады.

Ауа райының қолайсыз жағдайында  брезентпен немесе басқа материалдармен жабылады. Aвтокөлік қорабы таза жуылған, қажетті жағдайда залалсыздандырылған болуы шарт. Малды автокөлікке тиер алдында оны жасына, жынысына, қоңдылығына, салмағына қарай бөледі, мал дәрігерінің  бақылауынан өткізеді. Бұл кезде малдың жалпы жағдайы және тасымалдаута жарамдылығы анықталады . Ауру мал тасымалдауға жіберілмейді немесе арнаулы көлікпен ет комбинатына лажсыз союға жіберіледі.

Малды тиеу-түсіру кезінде денесіне жарақат түсipмey үшін арнаулы құралдар қолданылады. Егер малды алыс жолға тасымалдау қажет болса, мал өткізетін шаруашылық оны азықпен қамтамасыз етеді. Жолда малды тәулігіне кем дегенде eкi рет азықтандыруды, суаруды қамтамасыз ету қажет. Мал жолда 12 сағаттан артық боатын болса, әpбір 10-12 сағаттан кейін 3-4 сағат демалыс беріледі. Малды көліктен түсipy мүмкін болмаса, осынша уақыт автокөлікте демалдырады.  Демалыс кезінде малға су, жемі беріліп, қорап тазартылады. Малды тынықтыратын, нәжісті түсіретін жер этамдермен, қызмет орындарымен  көлік бірқалыпты, жайлы ттс, жылдамдығы асфальт жолда 60 км/сағ., тас жолда 40 км/сағ., ал дала жолында 25 км/сағ. Малдың тірілей салмағын жоғалтпай, жарақат және өлім-жітімге ұшыратпау үшін тасымалдау 24 сағаттан артпағаны жөн. Ал сиырды 200 км-ға, қойды 300 км-ға  дейінгі қашықтыққа автокөлікпен тасымалдағанда, оның тиімділігі тeмip жолға қарағанда 25 % -ға артады. Малды автокөлікпен тасымалдауда оның тірілей салмағының кемуі төменгі көрсеткіштерден аспаса тиімді деп есептелінеді.

3.6-кесте
Малды автокөлікпен тасымалдағанда оның тірілей салмағының кемуінің  шекті мөлшері,%

Құс арнаулы жәшіктерге, қораптарға салынады, автокөлікке үйрек, тауық 4 қабат, ал қаз, күркетауық 3 қабат етіп орналастырылады.