Өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құнын қалыптастырудың жалпы ережелері. Өнімнің өзіндік құны-оны өндіру мен сатуға ақшалай түрде көрсетілген шығындар. Өнімді өндіруге арналған шығындарды есепке алуды ұйымдастыру мынадай қағидаттарға негізделген::
1. Жыл ішінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске арналған шығындарды есепке алудың қабылданған әдіснамасының өзгермеуі.
2. Жазбаша түрде жасалған шарттардың талаптары негізінде кәсіпорынның шығындарын қалыптастыру.
3. Барлық шаруашылық операцияларды есепте толық көрсету және бастапқы құжаттармен тиісті ресімделген шығындарды құжаттық растау.
4. Шығыстар мен табыстарды есепті кезеңдерге дұрыс жатқызу.
5. Есепте өндіріске ағымдағы шығындарды және күрделі салымдарды бөлу.
6. Шығындардың өндірістік бағытын растау мүмкіндігі.
7. Кәсіпорынның өндірістік шығындары кәсіпорынның өзінің қызметіне жатқызылуы тиіс.
8. Шығындар баптарының тізбесі, олардың құрамы мен өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша бөлу әдістері Өндірістің сипаты мен құрылымын ескере отырып, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау мәселелері бойынша салалық және әдістемелік ұсынымдармен айқындалады.
Элементтер бойынша шығындарды есепке алу. Шығын элементі ретінде экономикалық біртекті шығындар, материалдық шығындар, еңбекақы төлеу шығындары, әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар, амортизация және өзге де шығындар (ЖБҚ 10/99) түсініледі. Материалдық шығындар құнын көрсетеді:
• өндірістік және шаруашылық қажеттіліктерге пайдаланылатын сатып алынатын шикізат пен материалдар, сондай-ақ осы ұйымда бұдан әрі монтаждауға немесе қосымша өңдеуге ұшырайтын жинақтаушы бұйымдар мен жартылай фабрикаттар;
* негізгі қызмет түріне жатпайтын басқа ұйымдар немесе ұйымдар мен шаруашылықтар орындайтын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер;
* тараптан сатып алынатын және технологиялық мақсаттарға, энергияның барлық түрлерін өндіруге, ғимараттарды жылытуға, ұйымның көлігімен орындалатын өндіріске қызмет көрсету бойынша көліктік жұмыстарға жұмсалатын отынның барлық түрлері;
• технологиялық және басқа да өндірістік және шаруашылық қажеттіліктерге жұмсалатын барлық түрдегі сатып алынатын энергия;
* табиғи кему нормалары мен басқа да материалдық шығындар шегінде келіп түскен материалдық ресурстардың жетіспеуінен болған шығындар •
«Материалдық шығындар» элементі бойынша көрсетілетін материалдық ресурстардың құны: оларды сатып алу бағасына (қосылған құн салығын есепке алмағанда); үстеме бағаға (үстемеақыларға); жабдықтау және сыртқы экономикалық ұйымдарға төленетін комиссиялық сыйақыларға; брокерлік қызметтерді, кеден баждарын қоса алғанда, тауар биржалары қызметтерінің құнына; бөгде ұйымдар жүзеге асыратын тасымалдағаны, сақтағаны және жеткізгені үшін төлемдерге сүйене отырып қалыптастырылады. Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін материалдық ресурстарға арналған шығындардан қайтарымды қалдықтардың құны алынып тасталады.
Өндірістің қайтарымды қалдықтары деп мыналар түсініледі: шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар, жылу тасығыштар және өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтынушылық сапасын толық немесе ішінара жоғалтқан және осының салдарынан жоғары шығындармен (өнімнің төмен шығуымен) немесе тікелей мақсаты бойынша мүлде пайдаланылмайтын материалдық ресурстардың басқа да түрлері.
Қайтарылатын қалдықтарды келесі тәртіппен бағалайды:
* егер қалдықтар негізгі өндіріс үшін қолданылуы мүмкін болса, бастапқы материалдық ресурстың төмен бағасы бойынша (мүмкін пайдалану бағасы бойынша), бірақ қосалқы өндіріс, кең тұтынылатын заттарды (мәдени-тұрмыстық мақсаттағы және шаруашылық мақсаттағы тауарларды) дайындау қажеттілігі үшін жоғары шығындармен (дайын өнімнің төмен шығуымен) немесе басқа жаққа сатылса;
* егер қалдықтар толыққанды ресурс ретінде пайдалану үшін тарапқа сатылса, бастапқы материалдық ресурстың толық бағасы бойынша.
Толық шығындардың тізбесі енгізілетін материалдық шығыстар салық салу мақсаттары үшін келтірілген 254-құжат Салық кодексінің РФ. Еңбекке ақы төлеуге арналған шығындар. Еңбекке ақы төлеу шығындарына қызметкерлерге ақшалай немесе заттай түрдегі кез келген есептеу енгізіледі: ынталандырушы есептеулер мен үстемеақылар, жұмыс режиміне немесе еңбек жағдайларына байланысты өтемақы есептеулері, сыйлықақылар мен біржолғы көтермелеу есептеулері, сондай-ақ еңбек шарттарында (келісім-шарттарда) немесе ұжымдық шарттарда көзделген осы қызметкерлерді ұстауға байланысты шығындар. — Еңбекақы шығындары жатқызады, атап айтқанда,:
* ұйымда қабылданған еңбекақы төлеу нысандары мен жүйелеріне сәйкес тарифтік ставкалар, лауазымдық айлықақылар, кесімді бағалар бойынша немесе түсімнен процентпен есептелген сомалар;
* ынталандырушы сипаттағы есептеулер, оның ішінде өндірістік нәтижелер үшін сыйақылар, кәсіби шеберлігі, еңбектегі жоғары жетістіктері және өзге де көрсеткіштері үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға үстемеақылар және басқа да есептеулер мен төлемдер. Салық салу мақсаттары үшін еңбекақы төлеу шығыстарына енгізілетін төлемдер мен төлемдер тізбесі РФ Салық кодексінің 255-бабында келтірілген. Әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар.
«Әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар» бабы бойынша заңнамада белгіленген нормалар бойынша міндетті аударымдар көрсетіледі: мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына; «еңбекақы төлеуге арналған шығындар» элементі бойынша (сақтандыру жарналары есептелмейтін төлем түрлерінен басқа) өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнына енгізілетін қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу шығындарынан медициналық сақтандыру қорларына. Айналымнан тыс активтердің амортизациясы.
Осы бап бойынша уақытша пайдалануға (материалдық құндылықтарға кіріс салымдар) және материалдық емес активтерге ақы төлеу үшін ұйым беретін негізгі құралдар, материалдық құндылықтар бойынша амортизациялық аударымдар сомасын көрсетеді. Амортизацияланатын активтердің құрамы ЖБҚ 6/01 және 14/2000, салық салу мақсаттары үшін – РФ Салық кодексінде (256 бап) белгіленген. Басқа шығындар. Осы бап бойынша салықтар, алымдар, төлемдер, сақтандыру қорларына (резервтерге) аударымдар және заңдарда белгіленген тәртіпке сәйкес жүргізілетін басқа да міндетті аударымдар, ластаушы заттардың шығарындылары (алымдары) үшін төлемдер, алынған кредиттер бойынша проценттерді төлеуге, іссапарларға, көтермелі, кадрларды даярлау мен қайта даярлауға, Байланыс қызметтеріне, есептеу орталықтарына, банктерге ақы төлеуге, негізгі өндірістік қорлардың жекелеген объектілерін (немесе олардың жекелеген бөліктерін) жалға алған жағдайда жалдау ақысын, жөндеу қорына аударымдарды, сондай-ақ басқа да, өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнының құрамына кіретін, бірақ бұрын санамаланған шығындар элементтеріне жатпайтын. 1.2 калькуляция баптары бойынша өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыру. Өндірістік шығындардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру үшін синтетикалық және аналитикалық шоттарды таңдаудың маңызы зор.
Ірі және орта ұйымдарда өнім өндіруге арналған шығындарды есепке алу үшін 20 «негізгі өндіріс», 23 «қосалқы өндіріс», 25 «жалпы өндірістік шығыстар», 26 «Жалпы шаруашылық шығыстар», 28 «ақаудан болған шығындар», 29 «қызмет көрсететін өндірістер мен шаруашылықтар», 97 «болашақ кезеңдердің шығыстары»шоттары қолданылады. Көрсетілген шоттардың дебеті бойынша шығыстарды есепке алады, ал кредит бойынша – оларды есептен шығарады.
Ай аяқталғаннан кейін жинақтау-бөлу шоттарында (25, 26, 28, 97) есепке алынған шығындар негізгі және қосалқы өндірістердің, сондай-ақ Қызмет көрсететін өндірістер мен шаруашылықтардың шоттарына есептен шығарылады. «Негізгі өндіріс» 20, 23 «қосалқы өндіріс», 29 «ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ өндірістері мен шаруашылықтары» шоттарының кредитінен шығарылған өнімнің (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) нақты өзіндік құнын есептен шығарады. Осы шоттардың сальдосы аяқталмаған өндіріске жұмсалған шығындардың шамасын сипаттайды.
Шағын ұйымдарда өндіріске арналған шығындарды есепке алу үшін әдетте 20 «негізгі өндіріс», 26 «Жалпы шаруашылық шығыстар», 97 «болашақ кезеңдердің шығыстары» шоттары немесе тек 20 шоты пайдаланылады.
2000 жылғы шоттар жоспары және бухгалтерлік есеп жөніндегі басқа да негізгі нормативтік құжаттар ұйымдарға кәсіпорынның технологиялық, ұйымдастырушылық және басқа да ерекшеліктеріне және басқару жүйесін мақсатты орнатуына байланысты топтастыру мен өндіріске шығындарды есептен шығарудың бірнеше әдістемелерін қолдануға рұқсат етеді. Бұрын қолданылатын топтастыру және өндіріске шығындарды есептен шығару әдістемесі шығындарды тікелей және жанама бөлуге және өнімнің толық өндірістік өзіндік құнын есептеуге негізделді. Тікелей шығыстар өндіріс және айналым шығындарының тиісті калькуляциялық шоттарында (20 «негізгі өндіріс», 23 «қосалқы өндіріс», 29 «қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтар»), ал жанама – 25 «жалпы өндірістік шығыстар» және 26 «Жалпы шаруашылық шығыстар»жинақтау-бөлу шоттарында ескерілді. Ай аяқталғаннан кейін жанама шығыстар 25 және 26 шоттардан өндіріс шығындарының калькуляциялық шоттарына есептен шығарылды және өнімнің нақты өндірістік өзіндік құны анықталды. Содан кейін өнімнің нақты өндірістік өзіндік құны 20, 23, 29 шоттардан 43 «дайын өнім», 45 «тиелген тауарлар», 90 «сату» және т. б. шоттардың дебетіне есептен шығарылды.
Жаңадан енгізілген топтастыру және өндіріске шығындарды есептен шығару әдістемесі шығындардың өзгермелі, шартты-өзгермелі және тұрақты бөлінуін және өнімнің толық емес (қысқартылған, жеке) өндірістік өзіндік құнын есептеуді көздейді. Тікелей өзгермелі шығыстар 20, 23, 29 калькуляциялық шоттарда есепке алынады. Жанама ауыспалы шығыстарды 25-шотта алдын ала ескереді, содан кейін осы шоттан 20, 23, 29-шоттарға есептен шығарады. Тұрақты шығындар 26-шотта есепке алынады. Есепті кезеңнің соңында олар 26-шоттан 90 «сату»шотының дебетіне есептен шығарылады. Шығындар мен калькуляция есебінің объектілері.
Тікелей шығыстарды есепке алу. Тікелей шығыстар, әдетте, калькуляцияның мынадай баптары болып табылады: шикізат пен материалдар; қайтарымды қалдықтар (шегеріледі); бөгде кәсіпорындар мен ұйымдардың сатып алу бұйымдары, жартылай фабрикаттары және өндірістік сипаттағы қызметтер; технологиялық мақсаттарға арналған отын мен энергия; жалақы; әлеуметтік мұқтаждарға аударымдар; ақаудан болған шығындар. Шикізат пен материалдар өндіріске салмағы, көлемі, ауданы немесе шоты бойынша қолданыстағы шығыс нормаларына қатаң сәйкестікте жіберіледі және лимитті-алу карталарымен, талаптармен, жүкқұжаттармен ресімделеді. Өндірісте шикізат пен материалдардың шығыны деп оларды өндіріс процесінде тікелей тұтыну түсініледі. Бір ай өткеннен кейін цехтар шикізат пен материалдардың шығысы туралы есептер жасайды,онда өнімнің әрбір түріне немесе тұтастай өнімнің бірнеше түріне материалдардың нормативтік және нақты шығыстары көрсетіледі.
Цехтардың осы есептерінің негізінде бухгалтерия әрбір синтетикалық шот бойынша жұмсалған шикізат пен материалдарды бөлу ведомосын (машинограмманы) жеке жасайды, онда шикізат пен материалдардың шығысы синтетикалық өндірістік шоттарды дамытуға ашылатын әрбір талдамалы шот бойынша көрсетіледі. Шығындалған шикізат пен материалдар шот дебетіне есептен шығарылады 20, 23, 25, 26, 29, 97 10 «материалдар»шотының кредитінен. Өндірісте жұмсалған шикізат пен материалдардың құны бастапқы қасиеттерін толық немесе ішінара жоғалтқан және тікелей мақсаты бойынша пайдалану мүмкіндігін жоғалтқан бастапқы шикізатты дайын өнімге айналдыру процесінде пайда болған шикізат пен материалдардың қалдықтарын түсінетін қайтарымды қалдықтардың құнын шегере отырып көрсетіледі.
Есепке қабылданған қайтарымды қалдықтар 20, 23, 29-шоттардың кредитінен 10-шоттың дебеті бойынша көрсетіледі. «Бөгде кәсіпорындар мен ұйымдардың сатып алу бұйымдары, жартылай фабрикаттары және өндірістік сипаттағы қызметтері» бабы бойынша дайын өнімді өндіру үшін осы ұйым пайдаланатын сатып алу бұйымдары мен жартылай фабрикаттарға арналған шығындарды көрсетеді. Осы бапқа жекелеген бұйымдардың өзіндік құнына тікелей жатқызылуы мүмкін өндірістік сипаттағы және бөгде ұйымдар көрсететін қызметтерге ақы төлеуге арналған шығындар енгізіледі. «Технологиялық мақсаттарға арналған отын мен энергия» бабы бойынша өнім өндіру процесінде тікелей жұмсалатын жұмсалған жұмсалған отынның, ыстық және суық судың, будың, сығылған ауаның, суықтың құнын көрсетеді.
Отынның және энергетикалық шығыстардың құнын өнімнің жекелеген түрлері арасында қосалқы өндірістер мен шаруашылықтардың қызметтерін бөлу ведомосінде бөледі. Бұл ретте энергетикалық шығыстар олардың шығыс нормалары мен қолданыстағы бағаларын негізге ала отырып, жекелеген өнім түрлері арасында бөлінеді. Технологиялық мақсаттарға пайдаланылған отын мен энергияны 10, 23 және 60 шоттарының кредитінен 20, 23, 29 шоттарының дебетіне жатқызады.
«Бабы бойынша Жалақы өндірістік жұмыс» жоспарлайды және ескереді негізгі және қосымша жалақы өндірістік жұмысшылар мен инженерлік-техникалық қызметкерлер тікелей байланысты әзірлей отырып, өнім. Жалақы сомасын және әлеуметтік сақтандыру органдарына аударымдарды калькуляция объектілеріне жатқызу үшін өндіруді есепке алу жөніндегі бастапқы құжаттар мен есеп айырысу-төлем ведомостерінің негізінде жалақыны бөлудің әзірлемелік кестесін (машинограмманы) жасайды. Әлеуметтік мұқтаждықтарға арналған аударымдар шығындарды есепке алу объектілері мен өндірістік жұмысшылардың негізгі жалақысына пропорционал бөлінеді. «Ақаудан айырылу» бабы, әдетте, есептік калькуляцияларда ғана бар. Сапасы бойынша белгіленген стандарттарға, техникалық шарттарға немесе шарттарға сәйкес келмейтін бұйымдар мен жартылай фабрикаттар жарамсыз деп саналады.