Қор нарығы-бұл қор құндылықтарын, яғни бағалы қағаздарды сатып алушылар (сұраныс ұсынушылар) мен сатушылар (жеткізушілер) бірге жинақтайтын институт немесе механизм.
Қор нарығы мен бағалы қағаздар нарығы ұғымдары сәйкес келеді.
Анықтамаға сәйкес, осы нарықта айналыста болатын тауар бағалы қағаздар болып табылады, олар өз кезегінде осы рынокқа қатысушылардың құрамын, оның орналасқан жерін, жұмыс істеу тәртібін, реттеу ережелерін және т.б. анықтайды. Мысалы, жаңадан өндірілген өнім мен қызмет көрсету нарығы коносаменттермен, тауарлық фьючерстермен және опциондармен, коммерциялық вексельдермен; жер және табиғи ресурстар нарығы — кепіл парақтармен, акциялармен, облигациялармен ұсынылған, оларды қамтамасыз ету жер ресурстары және т. б. болып табылады. (қосымшаны, 1-сызбаны қараңыз).
Бағалы қағаздар нарығы капитал нарығы, ақша нарығы, қаржы нарығы сияқты рыноктардың түрлеріне сәйкес келеді; бұл рыноктарда дәстүрлі түрде ақша ресурстарының қозғалысы берілген. Отандық және халықаралық тәжірибеде қабылданған терминология:
ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ = АҚША НАРЫҒЫ + КАПИТАЛ НАРЫҒЫ
Ақша нарығында қысқа мерзімді (1 жылға дейін) жинақтардың, капитал нарығында — орташа және ұзақ мерзімді жинақтардың (1 жылдан астам) қозғалысы жүзеге асырылады. Қор нарығы ақша нарығының да, капитал нарығының да сегменті болып табылады, ол сондай-ақ тікелей банк кредиттерінің қозғалысын, ақша ресурстарын сақтандыру саласы, Фирмаішілік кредиттер және т.б. арқылы қайта бөлуді қамтиды (төменде келтірілген схеманы қараңыз).
Нарықтық экономикада бағалы қағаздар нарығы ақша жинақтарын қайта бөлудің негізгі тетігі болып табылады. Қор нарығы шаруашылық жүргізудің неғұрлым тиімді салаларына капитал құйылуының реттелетін болса да, нарықтық тетігін жасайды (сызбаны қараңыз).
I. халықаралық қор нарығының сипаттамасы.
Халықаралық қор нарығы оның негізін құрайтын және қайталама қаржы ресурстарының нарығы болып табылатын Ұлттық қор нарықтарын қондыруды білдіреді. Егер Ұлттық қор нарықтарында қаржы мәмілелерінің субъектілері осы елдің заңды және жеке тұлғалары болып табылса, онда ҚНХ — да-әр түрлі елдер. Бұл жағдай маңызды мәнге ие: әр түрлі елдерге тиесілі қарыз алушылар мен кредиторлар арасында жасалған мәмілелер ақша-кредит ресурстарын бір валютадан екінші валютаға айналдыруды көздейді. Ұлттық және халықаралық активтердің түптелуі экономиканың барлық субъектілеріне олардың ұлттық тиесілігіне қарамастан қол жетімді бірыңғай әмбебап нарықтың қалыптасуына алып келеді. Осыған байланысты коммерциялық қызметтің шарттары, оның ішінде бағалы қағаздар арқылы, сондай-ақ онымен байланысты пайда мен тәуекелдер Ұлттық экономика шеңберінде ғана емес, сондай-ақ әлемдік шаруашылықтың басым бөлігі шегінде де теңестіріледі. ХАҚҚ-ның қалыптасуы жаңа үлкен капитал қажетсінетін жобалармен туындататын ғылыми-техникалық революциямен, сондай-ақ оларды іске асыру үшін қаржы қаражатының қуатты көздерін іздеу қажеттілігімен байланысты.
ХФР қалыптастыруға және оның географиялық шекараларын кеңейтуге ықпал ететін бірқатар факторлар бар. Олардың қатарына жатады:
1) экономиканың ұлттық және шетелдік секторлары арасындағы өсіп келе жатқан өзара байланыс;
2) мемлекет тарапынан ақша және күрделі ағындарды, валюталық бағамдарды, ал бірқатар жағдайларда еңбек ресурстарының көші-қонын деретуляция;
3) сауда операцияларында жаңа енгізілімдерді енгізу, халықаралық сауда және қор биржаларының рөлі мен маңызын арттыру, төлем есептерін жетілдіру;
4) ЭЕМ базасында банкаралық телекоммуникацияларды дамыту, қаржы активтерін электрондық аудару.
90-шы жылдардың басында Ресей мен Шығыс Еуропа елдерінде болған өзгерістер көп жағдайда бұл елдердің ХФР-дан оқшаулануын еңсеруге ықпал етті, қазіргі уақытта оларды әлемдік қаржы-несие жүйесіне енгізудің белсенді процесі жүріп жатыр, бұл бірыңғай әлемдік өркениетті қалыптастыру процесінің бір бөлігі болып табылады.
Өз құрылымы бойынша ХҚФ-бұл Халықаралық экономикалық институттар саласында капиталдың орнын ауыстыру жүзеге асырылатын түрлі несие-қаржы институттарының жиынтығы. Бұл ТҰК, ТҰБ, халықаралық қор биржалары және несие-қаржы институттары, мемлекеттік агенттіктер, түрлі қаржы делдалдары (брокерлік-дилерлік ұйымдар).
ХҚҚ-ға барлық операциялар коммерциялық (экспорттық-импорттық операцияларға ақы төлеу) және таза қаржылық (капиталдың салааралық көші-қонына байланысты) болып бөлінуі мүмкін. Қаржы нарықтарының Ұлттық құралдары (бағалы қағаздардың әртүрлі түрлері, оның ішінде вексельдер) бір мезгілде және ҚХҚ құралы болып табылады.
Халықаралық Бағалы қағаздар нарығы (БДО) капиталды, ең алдымен негізгі трансұлттық корпорациялар мен банктерге тиесілі елдерден жаппай әкету нәтижесінде қалыптасты. Оны қалыптастыру әртүрлі елдердің капиталын пайдалануды, интеграциялық үдерістерді дамытуды, валюталық бағамдардың тұрақтылығын, жалпы көпұлтты валюталарды енгізуді, банктік және биржалық істі дамытудағы жетістіктерді талап ететін көптеген орасан зор жобаларды тудырған қазіргі заманғы ғылыми-техникалық революциямен жеделдеді.
ӨДМ экономикалық өсудің әлемдік процесін жеделдететін және экономиканың әртүрлі субъектілеріне халықаралық еркін капитал нарығына қол жеткізуді жеңілдететін фактор болып табылады. Оған ұлттық несие-қаржы институттарының, БҰҰ ұйымдарының, СБСЕ және т. б. көп бөлігі қосылады.
ЖБЕО қазір мемлекеттердің, олардың экономикасының жақындасуында, жаңа әлемдік қоғамдық-экономикалық тәртіпке көшуде маңызды рөл атқарады. ӨДМ интеграциялаушы рөлі оның дамуының басым үрдістерінің бірі болып табылады.
ӨДМ 150 жыл бойы жұмыс істеп келеді және өз дамуында бірқатар кезеңдерден өтті. Бірінші кезең әлемдік соғыстың басталуына дейінгі уақытты қамтиды, бұл кезде негізінен шетелдік эмитенттердің, мұқтаждар мен қаржы ресурстарына облигациялардың эпизодтық эмиссиялары орын алды. Осылайша, 1887 жылы темір жол құрылысы үшін бірінші ресейлік шетелдік қарыз шығарылды. Бұдан әрі Ресей оған қажетті қаражатты алу үшін, оның ішінде 1914-1918 жж. соғысқа дайындалу үшін БАМ-ға орналастырылған қарыздардың эмиссиясына бірнеше рет жүгінді.
ӨДМ дамуының екінші кезеңі әлемдік шаруашылықты қалыптастыру процесі қарқынды жүріп жатқан уақытты қамтиды, өнеркәсіптік-дамыған елдер арасында берік байланыстар орнатылды. Осы кезеңде жалған капитал нақты көрсетілген ұлттық тиістілікті сақтап қалды. Бірақ сол кезде 60-шы жылдары бағалы қағаздардың ұлттық нарықтарына ерекше қондырма пайда болды: еурооблигациялар мен еуроакциялар нарығы, олардың жұмыс істеуі халықаралық келісімдермен белгіленген ерекше заңдар бойынша жүзеге асырылады.
ӨДМ жеке ұлттық нарықтардан тұратын халықаралық еркін капитал нарығымен тікелей байланысты. Ұлттық шекараларда капиталдың қайта шоғырлануы оның иесіне пайда әкелетін басқа өңірлер мен елдерге кетуінің себебі болып табылады. Сондықтан капиталдың экспорты-бұл дамыған экономиканың тән сипаты мен объективті қажеттілігі. ТҰК және ТҰБ-ның пайда болуы жекелеген өңірлер мен елдерде шығарылған облигациялар мен акциялардың тек жергілікті ғана емес, халықаралық инвесторларды да тарта бастауына алып келді, бұл БҚҰК-да тұрақты операциялармен айналысатын халықаралық-ғарыштық саяси капиталдың қалыптасуына алып келеді. Халықаралық айналымға, бірінші шығарылымның бағалы қағаздарынан басқа, бұрыннан бері айналыстағы қағаздар, сондай-ақ опциондар, пайыздық фьючерстер және басқа да жаңа қаржы құралдары түседі. Опциондар Лондон және Франкфурт биржаларында-на-Майне, пайыздық фьючерстер — Лондон, Чикаго, Миннеаполис және Канзас Сити биржаларында кеңінен белгіленіп отыр. Осы қағаздармен сауда-саттықтың басты ерекшелігі, мәмілелердің көлемі нақты қаржы құралдарының өздері емес, олардың көлемі, мерзімі және басқа шарттары бойынша стандартты келісім-шарттар болып табылады. Мұндай» келісімшарттық «жедел биржалық сауданы»фьючерстік» деп атауға болады.
ӨДМ дамуының үшінші кезеңі бағалы қағаздардың жаңа түрі — еурооблигация және еуроакцияның пайда болуына тән.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары: Эмитенттер, инвесторлар, делдалдар.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың құрамы өндірістің және банк жүйесінің қандай сатысына, сондай-ақ мемлекеттің экономикалық функциялары қандай сатыға байланысты. Осымен өндірісті және мемлекеттік шығыстарды қаржыландыру тәсілі айқындалады. Халықтың қажетті ағымдағы қажеттіліктерді қанағаттандырудан тыс қаражат жинақталу көлемі де маңызды болып табылады. Егер ұсақ өндіріс меншік иелерінің меншікті жинақтары мен меншік иелерінің капиталдары және банк несиелері есебінен қаржыландырылса, онда ірі акционерлік өндіріс өзінің күрделі шығындарын акциялар мен облигациялар эмиссиясы есебінен толығымен қаржыландырады. Нәтижесі кәсіпорындардың меншікті және қаржыландыруды өндірістің өзінен бөлу болып табылады. Орталық үкімет пен жергілікті билік органдары арқылы мемлекет уақыт өте келе, салықтарды өндіріп алуға қосымша, сондай-ақ салықтар түсімдерінің арасындағы аралықтарда бюджет шығыстарын қаржыландыру үшін көбірек қаражат алуға мәжбүрлейді. Акциялар эмитенттерінің басты массасын қаржылық емес корпорациялар құрайды. олар Негізгі капиталды толықтыруға, сондай-ақ өндірісті кеңейтуге және жаңғыртуға байланысты түрлі инвестициялық бағдарламаларды іске асыруға арналған орта мерзімді және ұзақ мерзімді облигацияларды шығарады.
Үкімет мерзімі 30, ал кейде 50 жыл облигацияларға дейін 3 ай мерзімге қазынашылық вексельдерден мерзімдердің кең спектрлі борыштық міндеттемелерін шығарады.
Осылайша, бағалы қағаздардың эмитенттері өздерінің ағымдағы және күрделі шығыстарын қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді қаржыландыруға мүдделі адамдар болып табылады және бұл ретте оған қарыз алушы, борышқор және Кәсіпкерге сеніп тапсыруға болатынын дәлелдеуі мүмкін.