Дүниежүзілік тарих едәуір дәрежеде көші-қон тарихы болып табылады, өйткені олардың ықпалымен өңірлер мен елдер қалыптасты, әлеуметтік құрылым, экономикалық, саяси және мәдени өмір қалыптасты. Халықтың көші – қоны орын ауыстыру байланысты халықтың переменой места жительства. Бір жағынан, халықтың көші — қоны – бұл адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық қатынастардың құрамдас бөлігі, екінші жағынан-бұл адамдар өмірінің барлық салаларындағы проблемалардың индикаторы. Қоғамның ажырамас атрибуты бола отырып, халықтың көші-қоны оның дамуының әрбір кезеңінде сапалы өзгерістерге ұшырайды. Кез келген әлеуметтік феномендер сияқты, көші-қон процестері жеткілікті күрделілігімен және бірқалыпты еместігімен ерекшеленеді. Көші-қон тұтас әлеуметтік-мәдени құбылыс деструктивті, сондай-ақ конструктивті сипат алып келеді. Бір жағынан, оның пайдалылығын мойындау қажет, ал екінші жағынан көші-қон қазіргі заманның ең өткір және қиын шешілетін проблемаларының біріне жатады.
Мемлекеттің қызметімен реттелетін қоғамдық өмір бағыттарының үлкен спектрінде көші – қон саясаты-біздің еліміз үшін ең күрделі, қарама-қайшы, ауыр мәселелердің бірі. Ол Ресейдің ұлттық мүдделеріне ғана емес, экономиканы дамытуға жәрдемдесе отырып, демографиялық әлеуетті арттыра отырып, қауіпсіздікті қамтамасыз ете отырып, қызмет етуі тиіс; ол оның тікелей қатысушылары – қоныс аударушылар мен қабылдаушы халықтың мүддесінде де, олардың құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ете отырып құрылуы тиіс. Көптеген басқа салалардан айырмашылығы, ол адам өмірінің жекелеген жақтарын ғана қозғамайды – денсаулық, білім, жұмыспен қамту — бұл олардың кешенді қайта құрылуы, өмір сүру жағдайларының түбегейлі өзгеруі. Сондықтан бұл жерде қателіктер мен ойластырылмаған әрекеттердің салдары ауыр.
Соңғы 20 жылда тарихи шындық жағдайлары соншалықты өзгерді, сондықтан көші-қон ағындарының векторы, олардың серпіні, олармен байланысты проблемалар толығымен қайта бағдарланды, демек оларды реттеудің қағидаттары мен бағдарламалары қайта қаралуы тиіс. Көші – қон саясаты бағыттарының құрылымы мен тізбесі әр түрлі жоспарлы және әр түрлі-заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимылдан бастап көшіп келушілерді жұмысқа тартуға және жәрдемдесуге дейін, ішкі көші-қон процестерін оңтайландырудан бастап шетелде отандастарды тартуға дейін. Дәл осы соңғы бағыт, ең алдымен, оның жобаларын әзірлеудің жаңашылдығына, жүзеге асыруда қиындықтарға байланысты ерекше назар аударуды және зерттеуді талап етеді.
Орыс адамдары жаулап алу барысында немесе экономикалық жобаларды жүзеге асыру процесінде жүз жылдықтармен олар үшін жаңа аумақтарды игерген, бірақ ыдыратылған саяси кеңістіктің ССРОның ыдырауынан кейін қалған олар кенеттен жұмыс істеген және тұрған сол мемлекеттің азаматтары болуын тоқтатты. 1990 жылдан 2005 жылға дейін Ресейге ТМД және Балтық елдерінен 8, 5 млн.астам адам келді, олардың 65% — ын этникалық орыстар құрады. 2000 жылдың басына қарай көші-қон ағыны үсіп кетті, алайда керісінше, Ресей мемлекеті мұндай көші-қонның өз дамуы үшін қажеттілігін түсінді, 2003 жылғы мемлекеттік көші-қон саясаты тұжырымдамасында осы басымдықты бекітті, ал 2006 жылы Президенттің Жарлығымен шетелде тұратын отандастарды РФ-ға ерікті түрде қоныс аударуға көмек көрсету жөніндегі мемлекеттік бағдарлама бекітілді.
Аталған құжат шеңберінде 2006 жылдан бастап бірінші болып бағдарламаны әзірлеуді жергілікті жерлерде іске асыру міндеті тұр. Қоныс аударудың аймақтық бағдарламасын әзірлеу және оны практикалық қолданудың алғашқы кезеңдері-қызметтің маңызды сәттері. Көші-қон саясатының жаңа бағытының көрінісі бола отырып, отандастарды тарту бағдарламасы көптеген пікірлер, Талдамалық ескертулер, болжамдар мен бағалар алды; оның негізінде 2006-2007 жж. ішінде ілеспе нормативтік-құқықтық құжаттар сериясы шығарылды.; алайда, бағдарламаны және әртүрлі пәндер тұрғысынан туындайтын проблемаларды нақты ғылыми жария ету сол себепті мүмкін емес болып шықты; бұл – көші-қонның құқықтық және әлеуметтік құрамдас бөлігінің ағымдағы және кейінгі даму кезеңдерінің міндеті. Осы контексте осы жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы зерттелетін бағытты тек қоғамдық-саяси міндеттер мен басымдықтар тұрғысынан ғана емес, жалпы көші-қон туралы ғылыми білім жүйесінде және атап айтқанда әлеуметтік жұмыс тұрғысынан қарау болып табылады.
Диссертация тақырыбының ғылыми әзірлену жағдайы. Көші-қон проблемаларын белсенді зерделеудің басы мальтузиандықпен байланысты. Халықтың көші-қоны мәселелеріне ірі философтар-ағартушылар, Социалистік-утопистер XVIII ғ.өз жұмыстарында қатысты. Классикалық ғылыми мектептің негізін қалаушылар А. Смиту мен Д. Гэрри халықтың ұдайы өсуі мен көші-қонның экономикалық факторларын түсіндіруге жатады. ХІХ ғ. Көші-қон проблемаларына марксизмнің негізін қалаушылар назар аударды, олар халықтың капиталистік Заңының әрекетіне байланысты жұмыс күшінің көші-қонына басты назар аударды. XIX ғасырдың соңынан бастап көші-қон мәселелеріне арналған алғашқы ғылыми жұмыстар пайда болды, онда эмпирикалық бақылаулардан басқа көші-қонның кейбір жалпы заңдары тұжырымдалды. Зерттеу көші-қон проблемаларын осындай батыстық ғалымдар, К. Гэрри, У. Изард, Стоуффер, У. Вадицкий, У. Алонсо, И. Лоури, М. Гринвуд, А. Роджерс, Р. Викерман, Л. Кастро және т. б. жүргізілді макродеңгейде, а. Т. Хегерстранд, Л. Съяастад және т.б. — микро деңгейде экономикалық және демографиялық проблемалармен байланысты болды. Көші-қонды зерттеуге Харрис, Торадо, Страк және т. б. неоклассикалық экономикалық мектебінің өкілдері үлкен үлес қосты.
Көші-қонды зерттеудің әлеуметтік тәсілдерінің негіздері М. Вебер, К. Маркс, Г. Зиммель, Т. Парсонс және т. б. еңбектерінде салынған.. Көші-қон XX ғасырдың екінші жартысында шетелдік әлеуметтанушылардың зерттеу нысанына айналды.. Шетелдік әлеуметтанулық мектептерде көші – қон теориясы «тартылу-итермелеу» концепциясы, көші-қон жүйесінің (желілердің) теориясы және ассимиляциялық теория, мәдениеттану және этносоциологиялық бағыттар шеңберінде көрсетілген.
Отандық социологиялық ғылымда көші-қон мәселелері социологиялық теория тұрғысынан жеткіліксіз зерттелген. Көші-қон мәселелеріне арналған жұмыстардың көпшілігі әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-еңбек зерттеулері болып табылады. Т. И. Заславской мектебінің зерттеуінен бастап, көші-қон процестері көші-қон тәртібі тұрғысынан зерделене бастады, бұл көші-қон себептерін қарауға, тұрғылықты жерін ауыстыру туралы шешім қабылдау механизміне объективті ғана емес, субъективті факторларды енгізуге мүмкіндік берді. Көші-қон үдерістерінің жекелеген жақтары, атап айтқанда халықтың көші-қон қозғалысы және урбанизация контекстінде көші-қонды зерттеу Б. С. Хоревым әзірленді және оның мектебі оқушыларының жұмыстарында ұсынылған. Ғылыми әдебиетте л. Л. Рыбаковскийдің оқиғалардың тізбегін білдіретін үш сатылы көші-қон процесі туралы идеясының дамуы ерекше орын алады.
Сондай – ақ, ғылыми бағытты-отандық ғалымдар әзірлейтін көші-қонтану, атап айтқанда Б. С. Хоревым, В. А. Ионцевым және т.б., оның негізінде халықтың жалпы көші-қон қозғалысын зерделеуде кешенді көзқарас идеясы, сондай-ақ В. А. Ионцевым ұсынған Халықтың көші-қонын зерделеудегі негізгі ғылыми тәсілдердің жіктемесі жатыр.
Көші-қон процестерінің және көшіп-қонушылардың қабылдаушы әлеуметтік ортаға бейімделуінің күрделі өзара байланыстары, бейімдеу жағдайлары, оның барысын, дәрежесін, жағдайлардың түрлі түрлеріндегі бейімделудің уақытын анықтайтын факторлар туралы мәселелер, этникалық көшіп-қонушылардың қабылдаушы әлеуметтік қоғамдастықтардың жергілікті тұрғындарымен өзара іс-қимылы контекстіндегі толеранттылық пен жанжал мәселелері В. С. Айрапетовтың жұмыстарында қаралды. Автордың Аты-Жөні М. Автордың Аты-Жөні П. П. П. Космарская және т. б. Соңғы уақытта халықтың еңбек көші-қоны мәселелеріне, оның әлеуметтік-экономикалық салдарларын талдауға, халықаралық және заңсыз көші-қонға, жаһандану контекстіндегі көші-қонның жекелеген проблемаларына, сондай-ақ көші-қон саясатына қызығушылық артты.
Проблеманың әзірлену дәрежесін жалпы бағалай отырып, қазіргі уақытта көші-қон процестерін әлеуметтанулық зерттеулерге көзқарастарды кешенді теориялық-әдіснамалық негіздеу жоқ екенін атап өткен жөн.
Көші-қон проблемасын қазіргі заманғы қарау мынадай мән-жайлар бойынша өзекті.
Соңғы онжылдықтағы қоғамдық өзгерістер посткеңестік кеңістіктегі саяси және әлеуметтік жағдайды түбегейлі өзгертті және миллиондаған адамдар мәжбүрлі мигранттарға айналды. Көші-қон дауысын бастан кешкен және тұрақты көшіп келумен байланысы жоқ дамыған елдерден айырмашылығы, Ресей оның экономикалық базасы дағдарысты жағдайда болған жағдайда қарқынды көші-қон ағындарына тап болды. Соңғы жылдары айқын көрінген этноәлеуметтік және этносаяси сипатқа ие бола отырып, көші – қон жергілікті социумдардың өміріне түзетулер енгізеді, егеменді мемлекеттер жүргізіп отырған саясатқа әсер етеді, ең бастысы-басқа аумақтарға тыныш өмір мен жақсы болашақ іздеуде ауысуға мәжбүр адамдардың жеке сипаттамаларын өзгертеді.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты Ресей Федерациясындағы қазіргі заманғы көші-қон мәселелерін анықтау және көші-қон ағындарын басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстарды қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу жоспарланып отыр:
көші-қонның тарихи-теориялық аспектілерін зерттеу;
көші-қон мәселелерін және оның қазіргі жағдайын ашу;
Ресейдегі және Ставрополь өлкесіндегі көші-қон процестерін бағалау;
Ресейдегі көші-қон процестерін басқарудың тұжырымдамалық және заңнамалық мәселелерін қарастыру.
Ставрополь карасында көші-қон саясатын жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
Диссертациялық жұмыста зерттеу объектісі ретінде халықтың қазіргі заманғы көші-қоны құқықтық, демографиялық және басқа да салаларда көріністері бар халықаралық саяси шындық феномені, сондай-ақ оның өңірлік (Ставрополь өлкесі мысалында) компоненті болып табылады.
Зерттеу пәні Ресей Федерациясы мен Ставрополь өлкесінің қоғамды әлеуметтік тұрақтандыруға және тұрақты даму үшін алғышарттар жасауға бағытталған көші-қон саясатын қалыптастырудың экономикалық негіздері болып табылады.
Ставропольдегі көші – қон тарихы-бұл экономикалық, саяси, әскери, ұлттық-мәдени, діни және басқа да себептердің ықпалымен қалыптасатын күрделі кешенді процесс. Өзінің геосаяси жағдайына байланысты өлкем әртүрлі халықтар мен Мәдениеттер ертеден келе жатқан «Перекресток» өзіндік көші-қонға айналды.
Ең көп әсері көші-қон процестерінің социокультурную және ұлттық-мәдени өмірін өлке болды прослеживаться КСРО ыдырағаннан кейін. Этникалық қақтығыстар (Шешен Республикасы, Дағыстан, Закавказь) өршіген аумақтарға тікелей жақындық мигранттардың әртүрлі этникалық және конфессиялық топтарының Ставропольда жаппай келуіне себепші болды.
Жаппай көші-қон процесі этникааралық және мәдениетаралық өзара іс-қимылдың катализаторы болып, өз кезегінде қоныс аударушылардың қоғамның түрлі институттарымен және оның жекелеген элементтерімен: билік органдарымен, азаматтық қоғаммен және отбасы деңгейінде өзара іс-қимыл сипатын айқындайтын бірқатар әлеуметтік-мәдени және ұлттық-мәдени қайшылықтарды туындады.
Осылайша, ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Ставропольдегі көші-қон процестерінің әлеуметтік-мәдени аспектілерін ғылыми талдау Қоғамдық, оның ішінде тарихи, ғылыми білімді дамыту қажеттіліктеріне, сондай-ақ ұлттық-мәдени және діни келісімге қол жеткізуге бағытталған идеяларды іске асыру мүддесінде көші-қон процестерінен туындаған нақты проблемаларды шешу қажеттігіне негізделген.
1. Көші-қон мәселелері және оның қазіргі жағдайы
1.1. Көші-қон процестерінің тарихи негіздері
«Көші-қон тарихы-бұл адамзат тарихы». Бұл тезисті белгілі ғалым, зерттеуші А. Золберг айтты. Біздің дәуірімізге дейін шамамен 1190 жылы финикиялықтар Ханаанға келіп, осы жерге Палестиннің атын берді деген фактілер дәлелденді. Сондай – ақ, 587 жылы біздің дәуірімізге дейін еврейлердің 95% Палестинадан вавилоняндардың құлдығына, ал 538 жылы Парсы патшасы Кирмен босатылып, қайта оралғаны туралы дәлелдер бар. Қазіргі Еуропадағы халықтар мыңдаған жыл бұрын континенттің аумағы арқылы қозғалатыны дәлелденді.
Кельттер Италияға, Балкандарға, Солтүстік Испания мен Португалияға келді. Готалар, гепидтер мен вандалдар Оңтүстік Ресейде және Карпаттарда орналасқан. Тарихшылардың бұл көші-қон толқынын халықтардың ұлы қоныс аударуы деп атайды,бірақ бұл термин өте даулы. Өйткені, ол латын migratio gentium-ден шыққан, ал латын термині gns-тің «халық» емес, «жауынгер» дегенді білдіреді, яғни, шын мәнінде, халықтың қарулы күштері. «Халықтардың қоныс аударуы» ұғымын алғаш рет ХХ ғасырда Германиядан келген ұлтшыл тарихшылар, сонымен бірге өз мақсаттарында: ең алдымен германдық тайпалардың артықшылығын дәлелдеу үшін пайдалана бастады. Сондықтан бүгінгі күні бұл ұғым негізінен IV ғасырда германдықтардың қоныс аударуын сипаттау үшін қолданылады: ғұндар Русьға басып кірді, остготтар Угрияны (Венгрияны) бағындырды және Италияны вестготалармен бөлісті, олар Франция мен Испанияның өз иеліктерінің тізіміне қосты, франки кейінірек Францияны жеңіп алды. 568 жылы Солтүстік Италияға лангобардтар басып кірді – осылайша Ломбардия пайда болды.
Викингтер переплывали теңізі үшін сауда. Олар Батыс Еуропа қалаларының қанша бай екенін көрген кезде және көптеген өзендерге қалай жету оңай, олар тонаушылық жорықтарын жасау үшін қайтып келді. Кейін Солтүстік Американың жағалауларына жолды қысқарту мақсатында викингтер бірте-бірте Еуропаның батыс жағалауларына қоныстана бастады.
Жерорта теңізінің сол жағына қарай Магомет пайғамбар қайтыс болғаннан кейін арабтар Жерорта теңізінің жағасына құлады. Олар Палестина мен Солтүстік Африканы басып алды. Мавр деп аталатын берберлер халқы 711 жылы Испанияға көшіп келді. Оларды Еуропадан тек 1492-ге ғана басып кеткен. Олармен бірге 160 мың еврейлер қуылды. Сол жылы португалец Христофор Колумб Үндістанға қысқа жолды іздеуге аттанады және Американы ашты.
Халықтардың қоныс аударуы жаңа ынталандыруға ие болды — 60 млн. еуропалықтар жаңа өмірге өз еркімен көшіп келді. Жергілікті тұрғындар жаңа аумақтардың қоныс аударуы мен қоныстануы үдерісіне ілеспелі жаңа аурулар мен соғыстардан миллиондаған адам көз жұмған. Испандықтар, португалдықтар және ағылшындар (енді американдықтар болған) өлгендердің орнына жұмыс күшіне мұқтаж болғандықтан, олар Африкадан миллиондаған құлдарды жер аударды – бұл жаңа тарихта жаппай мәжбүрлеп жер аудару, сондай-ақ еврейлердің вавилоняндарын тонағаннан кейін бірінші болды.
ХХ ғасыр өзге атаулардың арасында тарихшылар арасында «босқындар ғасыры»деп аталды. Саяси босқындар мемлекеттік құрылымдар пайда болған сәттен бастап барлық уақытта болды.
Революциядан қашқан дворяндар Францияда өздерін эмигранттар деп атай бастады. Алайда бекіте отырып, ұлттық мемлекеттердің XIX ғасырда ажырату белгілері сатып алған жаңа сапасы. «Дұрыс емес» сенім, «дұрыс емес идеология», «дұрыс емес ұлт»сияқты адамдардың бір-біріне қарым-қатынасының түсіндірмелері пайда болды. «Этникалық тазарту» ғасыры басталды.
Осман империясында 1, 5 миллионнан астам армян зорлықпен өмір сүрген. Гректер Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Анатолий тастап кетуге мәжбүр болды, Кемал Мұстафаның сәбиі-пашадан Ататүрк деген лақап аты бойынша, – «түріктің әкесі». Түріктер өз кезегінде Грециядан шығарылды. Бір миллионнан астам күрдтер тұрады Ресей большевиктер. Осыдан 150 жыл бұрын еуропалықтар ескі континенттен: Ирландиядан, Италиядан, Германиядан – ең алдымен Америкаға қоныс аудара бастады.
1921 жылы Ұлттар Лигасы Босқындар істері жөніндегі бірінші комиссарды тағайындады: ол ұлы саяхатшы, Норвег Фритьоф Нансен болды. Оның міндеті 500 мың әскери тұтқындарды үйге қайтару болды. Ресей, Болгария, Армения, Греция, Палестина елдерінің миллиондаған босқындары Еуропа елдеріне бөлінуі тиіс болатын. Отызыншы жылдардың басында әлемдік экономикалық дағдарыс таралып, мемлекет өз шекарасын жаба бастады.
1938 жылы Женева көлінде Эвианда Гитлердің жүгіретін еврейлермен не істеу керектігін шешу үшін 32 елдің өкілдері жиналды. Олар шығарған шешім: бұл жағдайды белгілі бір араласусыз қалдыру. «Бұл еврейлер жалпы экономикалық жағдайды нашарлатады» — деп мәлімдеген еуропалық мемлекеттердің өкілдері, ал бұл тақырыптағы ең маңызды афоризм швейцариялықтарға тиесілі:»құтқару шлюпка толып қалды».
Босқындар үшін бірінші лагерьлер француздар ойлап тапты: мұнда нацистердің лагерьлерінен үзілген еврейлер кірді – тек соғыстың басталуымен «неміс көмекші» ретінде желімсіз болу үшін және тұтқындарға арналған лагерде аштық пен аурулардан тікенекті сымнан өлу үшін. 1945 жылдан кейін Еуропада шамамен 40 млн. босқындар орналастырылды, оның ішінде 14 млн.немістер Шығыс Еуропа елдерінен қуылды.
Халықтың тұрғылықты жерін ауыстырумен байланысты жаһандық орын ауыстырулары халықтың аса маңызды проблемаларының бірі болып табылады. Бұл біздің өміріміздің әр түрлі жақтарын қозғайтын кешенді және көп қырлы қоғамдық процесс. Иммиграция адамзат тарихында маңызды рөл атқарды, онымен, мысалы, Солтүстік Америка құрлығының, Австралияның қоныстануы, Сібірдің кеңдігін игеру байланысты. Көшіп келудің әлеуметтік-экономикалық себептері әр жағдайда әртүрлі, бірақ бастысы айқын: қоныс аударудағы, жаңа жерлерді игерудегі, нәсілдердің, тілдер мен халықтардың араласуындағы көшіп келудің орасан тарихи рөлін асыра бағалау қиын. Иммиграцияға байланысты проблемалар экономика, география, әлеуметтану, статистика, этнография және т. б. сияқты ғылымдар шеңберінде зерттеледі.
Иммиграция құбылысы бірқатар себептермен анықталады:
экономикалық (көшу халықтың, елдің неғұрлым қолайлы жұмыс немесе неғұрлым жоғары өмір деңгейін және т. б.)
(бөтен жерлерді басып алу және оларды қоныстандыру)
саяси (жаңа елде саяси, ұлттық, нәсілдік, діни және т. б. қудалаудан, жыныстық азшылықтарды қудалаудан және т. б. аулақ болуға ұмтылу).
Халықтың иммиграциясы қандай да бір түрде барлық тарихи дәуірде болған.