Ресей нарықтық қатынастар жолына берік тұрған шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайларында ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан барынша қайтарым, сондай-ақ олардың елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қабілеті талап етіледі. Мұның маңызды факторларының бірі ішкі шаруашылық есебі болып табылады.
Шаруашылық ішіндегі есеп ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыру, кәсіпорынның материалдық, еңбек және ақша ресурстарын үнемді жұмсау мақсатында, сондай-ақ өндірістік ресурстарды ұтымсыз жұмсаудың алдын алу, қолда бар резервтерді жедел анықтау, еңбек өнімділігін және қызметкерлердің өндірістік нәтижелерге мүдделілігін арттыру үшін қолданылады.
Бітіру біліктілік жұмысының мақсаты «Изюмовский»ӘКК ішкі шаруашылық қатынастарын жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды және шешілді:
* шаруашылық ішіндегі есеп жағдайында экономикалық қатынастардың теориялық негіздерін оқып үйрену;
* «Изюмовский» ӘКК-де өндірісті ұйымдастырудың және еңбекақы төлеудің қазіргі жай-күйін талдау»;
* ресурстардың түрлері бойынша жұмсалуын өнімнің шығуымен салыстыру;
* шаруашылықтағы ішкі шаруашылық экономикалық қатынастарды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу объектісі «Изюмовский»ӘКК ішкі шаруашылық бөлімшелерінің өндірістік экономикалық қызметі процесінде туындайтын экономикалық қатынастар болып табылады. Бақылау объектісі – өсімдік шаруашылығы бригадалары, сүт-тауар фермасы, ЦРМ, автогараж, құрылыс бөлімі, астық қоймасы.
Зерттеу пәні ішкі шаруашылық бөлімшелерінің қызметіне тән заңдылықтар мен проблемалар болып табылады.
Бітіру біліктілік жұмысын орындау барысында кәсіпорынның 2005 – 2007 жылдардағы жылдық есептерінде қамтылған ақпарат, кәсіпорында жұмыс барысында алынған бақылау материалдары пайдаланылды. Теориялық негіз экономикалық ғылым классиктерінің жұмыстары, ресейлік авторлардың жарияланымдары болды.
Жұмысты жазу кезінде келесі әдістер қолданылды: монографиялық, кестелік, экономикалық-математикалық және аналитикалық.
1 ӘДЕБИЕТТІ ТАЛДАУ
Кеңестік экономикада идея бойынша барлық кәсіпорындар шаруашылық есептегі болуы тиіс, яғни материалдық мүдделілікке өз қызметін құруы тиіс еді. Шаруашылық есеп жүйесін енгізуге бірнеше рет әрекет жасалды, алайда ол толық көлемде жүзеге асырылған жоқ.
Нарықтық экономиканы дамытудың осы кезеңінде коммерциялық есептеу жүйесі өзекті болды. Ол кәсіпорынның ішінде де орын алуы тиіс. Әрбір ішкі шаруашылық бөлімшесі қызмет шығындары мен нәтижелерін есептеуге тиіс.
Шаруашылық есеп – бұл материалдық-заттай және қаржылық ресурстар айналымы негізінде өндіру, бөлу, алмасу және тұтыну кезінде қатынастар жүйесін білдіретін экономикалық санат. Ол еңбек тиімділігін арттыру және ынталандыру негізінде шығынсыздықты қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізу әдісі ретінде әрекет етеді[10].
В. С. Коротаев, С. В. Водолазский, А. Г. Иванова [9] шаруашылық ішіндегі экономикалық байланыстар: біріншіден, кәсіпорын әкімшілігі ішкі шаруашылық құрылымдық бөлімшелерімен; екіншіден, бөлімшелер бір-бірімен; үшіншіден, жалпы кірісті, қоғамдық даму және тұтыну қорларын қалыптастыруға және бөлуге байланысты еңбек ұжымдарының ішінде қатынастар жүйесін білдіреді.
Бұл қатынастар жүйесі мәселелерді қамтиды:
— меншік (жарғылық капитал үлестерін иелену));
— шаруашылықтың және оның бөлімшелерінің өндірістік бағдарламаларын қалыптастыру тәртібі;
— өндірілетін өнімді, алынатын табыстар мен пайданы пайдалану, даму және тұтыну қорларын қалыптастыру тәртібі;
— өнімдер мен қызметтерге шаруашылық ішіндегі есептік бағаларды қалыптастыру;
— капиталды жоғалтқаны және өндірістік бағдарламаларды орындамағаны үшін материалдық жауапкершілік және т. б.
Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері (бригадалар, фермалар, шеберханалар, ОРМ және т.б.) заңды тұлғалар болып табылмайды, тиісінше коммерциялық қызметті жүзеге асырмайды. Бірақ кәсіпорын, егер оның бөлімшелері тиісті негізде жұмыс істемесе, коммерциялық есеп айырысу жағдайында тиімді жұмыс істей алмайды. Олардың қызметі жалпы мақсатқа – пайда алуға бағынуға тиіс. Бөлімшелердің шаруашылық қызметінің нәтижелілігі өндірілген өнім құнының шығындардан асып түсуі ретінде шартты пайда массасында көрсетілуі мүмкін.
Кәсіпорынның коммерциялық қызметін ұйымдастыру тиісті қағидаттарды қолдануды көздейді:
1. шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны мен нысанын таңдаудағы, өндірістік бағдарламаны әзірлеудегі, өнімді өткізу арналары мен тәсілдерін анықтаудағы экономикалық дербестік;
2. бастапқы еңбек ұжымдарының қызметін өзін-өзі ұйымдастыру;
3. кәсіпкерлік еркіндігі, нарықтық ортадағы бәсекеге қабілеттілік;
4. шығындардың өтелімділігі, өндірістің рентабельділігі, кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыруы;
5. қызметкерлердің қызметінде жеке, ұжымдық және қоғамдық мүдделерді үйлестіру;
6. кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің өндіріс нәтижелеріне экономикалық қызығушылық және жауапкершілік;
7. шығындар мен табыстарды есепке алу, бақылау, экономикалық талдау, үнемдеу режимі [11; с. 256-258].
АӨК кәсіпорындарының экономикалық тиімділігін арттыру бірқатар ұйымдық-экономикалық шараларды орындауға негізделеді [19; б. 5-7]:
* өндірісті ұйымдастыру нысандарының ұйымдық құрылымын жетілдіру;
* өндірісті қарқындатудың белсенді құралы ретінде жоспарлауды жақсарту, экономиканың теңгерімді және серпінді өсуін қамтамасыз ету;
* өндіріске және тікелей қызметкерлерге әсер ететін экономикалық тетіктер мен ынталандырулар жиынтығын кең және тиімді пайдалану;
* басқару құрылымы мен әдістерін жетілдіру, басқарушылық шешімдерді қабылдау икемділігі мен жеделдігін қамтамасыз ету;
* соңғы нәтиже үшін мүдделілік пен жауапкершілікке негізделген және олардың үздіксіз, серпінділігі мен экономикалық тиімділігін қамтамасыз ететін өндірістік, шаруашылық және қаржы-экономикалық байланыстарды жақсарту.
Бұл бағыттарды ғылыми негізделген әзірлеу белгілі бір экономикалық негізде негізделуге тиіс. Шаруашылық жүргізудің барлық элементтері үшін ортақ мұндай негіз бүгінде коммерциялық есеп болып табылады, өйткені оның принциптерін кешенді қолдану басқарушылық, ұйымдық-экономикалық және шаруашылық шешімдердің тиімділігін алдын ала анықтайды.
Коммерциялық есеп өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына қарай дамиды және жетілдіріледі. Әр кезеңде ол жаңа мазмұнмен толықтырылады[19]. Коммерциялық есеп – бұл нарықтық қатынастардың міндетті құрамдас бөлігі; коммерциялық есеп және нарық – өндірістің ажырамас санаттары. Олар жалпы міндеттерді орындайды: өндірісті бағыттау, үйлестіру, ынталандыру. Коммерциялық есеп пен нарықтық қатынастарды ұйымдастыру мақсаты-кәсіпорынның пайда алуы [18].
Кеңес дәуірінен бізге жеткізілген ірі кәсіпорындардың ішінде экономикалық қатынастардың үш үлгісі орын алуы мүмкін:
1. бөлімшелерде жедел дербестік болмаған жағдайда, мердігерлік, жалға алу арқылы шаруашылық ішіндегі қатынастарды қалыптастыру алынатын шаруашылық есептегі тапсырмалар негізінде жұмыс істейді. Бұл модель жетілдірілген үлгілерге өтпелі болып саналады;
2. Бөлімшелерге басқа бөлімшелермен қарым-қатынаста неғұрлым кең дербестік (шарттар жасасу), өнімнің бір бөлігін (жоспардан тыс) нарықтарда өткізу құқығы беріледі. Бұл модель шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайларына неғұрлым жақын;
3. Үшінші модель қауымдастықта (одақта) бір-бірімен немесе корпорацияда жұмыс істейтін заңды тұлғалардың құқықтары берілген дербес субъектілердің бұрын болған бөлімшелері базасында қалыптастыруды көздейді. Қатынастардың бұл үлгісі шын мәнінде еркін нарықтық экономикаға толық көлемде сәйкес келеді, бірақ бүгінде кәсіпорындар, әдетте, оны пайдалана алмайды, ол үшін оларды жетілдіру қажет.
Осылайша, бүгінгі таңда біздің жағдайымызда қарым-қатынастың бірінші моделін дамыту керек. Бұл ретте қатарынан маңызды рөл атқарады.
Мердігердің экономикалық мазмұны қызметкерлер ұжымы (мердігер) бекітілген алаңда (Жануарлар тобынан) өнімнің белгілі бір мөлшерін жүргізуге немесе белгілі бір жұмыс көлемін орындауға міндеттеме алады, ал кәсіпорын басшылығы (Тапсырыс беруші) ұжымға қажетті ресурстарды уақтылы беруге және шартты орындау үшін басқа да жағдайлар жасауға, сондай-ақ келісілген тәртіппен өндірілген өнімге (орындалған жұмыстарға) ақы төлеуге міндеттенеді.
Қатарынан ішкі шаруашылық есептің даму нысаны болып табылады, оның элементтері бұрыннан бері игеріле бастады, бірақ бұрын олар формальды сипатқа ие болды. Негізгі кемшілік жұмысты бір орындағанда, оны жоспарлағанда, ескергенде және басқаларын бағалағанда болды.
Мердігерді ұйымдастыру принциптері]:
— Мердігер ұжымның оптималдығы мен тұрақтылығы, оны қалыптастыру кезіндегі еріктілік;
— Жерді, техниканы және өндірістің басқа да құралдарын ұзақ мерзімге бекіту;
— Өнім (жұмыс) өндіру көлемі, шығындар лимиті бойынша шарттың негізделген талаптарын әзірлеу;
— Ұйымдастырушылық және өндірістік мәселелерді шешуде дербестік беру;
— Жұмыстың соңғы нәтижелеріне ұжымның әрбір мүшесінің еңбек үлесін, шығындарын, өнім (жұмыс) саны мен сапасын есепке алу және бақылау;
— Еңбекке ақы төлеудің ұжымдық нысандарын қолдану, әрбір қызметкердің жалпы нәтижеге қосқан үлесін ескере отырып, Ұжымдық жалақыны (шаруашылық есептік кірісті) бөлу;
— Басқа ұжымдардан тартылған қызметкерлердің саны мен еңбек сапасын бақылау құқығын беру;
— Әкімшілікпен Шарт талаптарын, бір ұжымдардың басқалардың алдындағы міндеттемелерін сақтау, тараптардың жауапкершілігі;
Әр түрлі мердігерлік түрлерін қолданады – бригадалық, звенкалық, бригадалық-звенкалық, отбасылық, жеке.
Қатарынан мынадай мақсаттарды көздейді: