Ішкі істер органдары қызметкерінің кәсібі маңызды рөл атқарады. Қызметтің шамамен 80% — ы қарым-қатынас (соның ішінде азаматтармен).
Қарым – қатынас-өзара қарым-қатынас, басқа адамдармен қарым-қатынас жағдайында адам болмысының тәсілі. Қарым-қатынас барысында адамдар ой – пікірлермен, идеялармен және эмоциялармен алмасады, соның нәтижесінде адамдар арасында белгілі бір іскерлік мақсатқа сай нәтижеге қол жеткізуге бағытталған өзара қарым-қатынас пен өзара қарым-қатынастың белгілі бір нысаны белгіленеді.
ІІО қызметкерлері өздерінің кәсіби функцияларын орындау кезінде азаматтардың әртүрлі санаттарымен: жәбірленушілермен, куәлармен, күдіктілермен, айыпталушылармен және қарапайым адамдармен қарым-қатынас жасайды. Милиция қызметкері үнемі қызметтік этикетті, яғни адамдарға деген қарым-қатынастың сыртқы көріністеріне қатысты мінез-құлық ережелерінің жиынтығын сақтауға міндетті. Азаматтарға сыпайы қарым-қатынас, адалдық, шыдамдылық қоршаған ортаға оң баға береді және, әдетте, жауап мінез-құлқын тудырады, бұл жанжалды жағдайдың бәсеңдеуіне ықпал етеді.
Кәсіби қызметтің ерекшелігіне байланысты азаматтармен қарым-қатынас даулы сипат алады, бұл барлық қызметтің нәтижелеріне теріс әсер етеді. Осы жағдайды ескере отырып, ІІО қызметкерлері әрбір нақты жағдайда өзінің мінез-құлқының оңтайлы нұсқасын таңдап, азаматтармен қарым-қатынаста жеке көзқарас табу керек.
Ішкі істер органдары қызметкерлерінің және азаматтардың өзара қарым-қатынасында әлеуметтік нормалар маңызды рөл атқарады, олардың басымдылығы осы өзара іс-қимылда құқық пен мораль нормалары танылады.
ІІО (милиция) қызметкерлерінің азаматтармен қарым-қатынасының негізгі компоненттерін ұстау
Қарым-қатынас мәнін жақсы түсіну үшін дәстүрлі түрде үш негізгі компонент бөлінеді: коммуникация (ортақтасушылар арасындағы ақпарат алмасу), перцепция (қарым-қатынас процесінде бір-бірін қабылдау және тану), сондай-ақ қарым-қатынас процесінде адамдар арасындағы өзара іс-қимыл (білім, идея, іс-қимыл, эмоциялар және т .б. алмасу)[1].
ІІО қызметкерлерінің қызметінде қарым-қатынастың (ақпарат беру және алу) коммуникативтік жағына ерекше мән беріледі, өйткені нақты ақпараттың мазмұны әр түрлі болуы мүмкін екеніне қарамастан (бастықтың бұйрығы, айыпталушыдан жауап алу, куәлармен, жәбірленушілермен әңгімелесу және т.б.) қарым-қатынас әрқашан коммуникация болып табылады.
Қызметтік іс-әрекет барысында құқық бұзушылықтың себептері мен мән-жайларын, қылмыстық іс-әрекет себептерін белгілейтін, практикалық, тәрбиелік және басқа да көптеген міндеттерді шешетін ІІО-ның кез келген бөлімшесінің қызметкерлері үшін жедел ақпараттың маңыздылығын асыра бағалау қиын.
Қарым — қатынастың басқа компоненті — перцептивті-басқа адамның сыртқы белгілерін қабылдау, олардың қабылданатын индивидтің жеке сипаттамаларымен арақатынасы және осы негізде оның іс-әрекеттерін түсіндіру болып табылады.
ІІО қызметкерлері мен азаматтардың өзара қарым-қатынасының әлеуметтік-психологиялық аспектілерін қарама-қарсы екі жақтан қарауға болады: милиция қызметкерінің өзі тұрғысынан (азаматқа қарым-қатынас жөніндегі әріптестің «үлгісі» ретінде қарым-қатынасы) және азамат тұрғысынан (оны қызметкердің қабылдауы, яғни құқық қорғау органдары өкілінің «бейнесі»).
Мәселен, ІІО қызметкерлерімен әртүрлі адамдардың (жәбірленушінің, куәнің, күдіктінің) өзара қарым-қатынасында азаматтардың ұсынымдарында қызметкердің бейнесі әр түрлі (оң, бейтарап, теріс) болуы мүмкін. Сондай-ақ, милиция қызметкері кәсіби міндеттерді орындау кезінде қарым-қатынас жасайтын азаматтың бейнесін қалыптастыру туралы да айтуға болады.
Қарым-қатынас бойынша серіктес моделін қалыптастыруға түрлі факторлар әсер етеді:
— объективті: серіктесте тікелей қабылданатын барлық нәрсе (сыртқы келбеті, сөйлеу, мимика ерекшеліктері, қаңылтыр, қалыптар және т. б.).);
— субъективті: әр түрлі жағдайларға байланысты (қарым-қатынас мақсаты, рөлдік және статус ұстанымдары, ұстанымдары, қарым-қатынас шарттары және т. б.) серіктеске қарым-қатынасты анықтайтын барлық нәрсе.
Объективті параметрлердің арқасында ІІО қызметкері әріптестің қарым-қатынас жас шамасы, оның географиялық шығу тегі, мәдени ортасы, өмір салты мен денсаулық жағдайы, ішінара кәсіптік белгілері, әлеуетті қауіптілік дәрежесі, эмоциялық жағдайы, серіктес үшін қарым-қатынас процесінің маңыздылығы, статустық талаптар, криминалдық ортамен байланыс дәрежесі және т. б. туралы ақпарат ала алады.
ІІО қызметкерлерінің азаматтармен өзара қарым-қатынасындағы маңызды рөлді қарым-қатынастың бейвербальды емес құралдары (мимика, қимыл, психологиялық қашықтық, поза және т.б.) атқарады, өйткені олар қарым-қатынас жөніндегі серіктес туралы сөздерінен гөрі көбірек ақпарат береді.
Қарым-қатынас кезінде адам тұлғасына ерекше назар аударылады. Мимика (қарым-қатынас кезіндегі беттің динамикалық көрінісі: еріннің, қастың, көздің, бет бұлшықеттерінің қозғалысы) ақпараттың 70% — дан астамын береді. Мысалы, егер адам көзді «бұрса», ол қандай да бір ақпаратты жасыруға тырысады деп саналады (серіктестердің орташа көзқарасы шамамен сөйлесудің 1/3 уақыты ішінде кездеседі).
Қимыл-қимыл (психикалық жағдайды беретін бас пен дененің басқа да бөліктерінің әлеуметтік жұмысы) эмоциялық реакциялар мен сөйлеумен тығыз байланысты, кейде ым-қимыл тіпті сөйлеуді алмастыра алады.
Азаматтармен қарым-қатынас барысында ІІО қызметкерлеріне қимыл-қимыл санын ескеру маңызды. Қаңылтырлардың диагностикалық құндылығы олардың спонтандылығы мен тікелей болуы болып табылады. Мысалы, жауап алуға күдікті қатаң түрде әрекет ететінін түсінбейді және оның еріксіз реакциялары шынайы жай-күй мен қарым-қатынасты білдіреді. Жағдайда айырмашылығы арасындағы вербальными және невербальными құралдарымен білдірген басымдық беріледі невербальным. Қарым-қатынас мақсаттарына қол жеткізу үшін ІІО қызметкеріне азаматтармен өзара іс-қимылда өзінің қимыл-қимылдарын бақылау өте маңызды.
Қарым — қатынас кезінде ақпарат алуда адамның позасы маңызды рөл атқарады (оның денесі-басы, корпусы, қолы, аяғы және т.б.), ол тұлғааралық қарым-қатынасты бере алады, әлеуметтік жағдайын көрсете алады, сондай-ақ эмоциялық жағдайға байланысты өзгеруі мүмкін.
ІІО қызметкерінің кез келген санаттағы азаматтармен өзара іс-қимылының бастапқы кезеңінде қарым-қатынастың жеке аймағында психологиялық байланыс орнату, содан кейін белгілі бір қашықтықты таңдауда әңгімелесушінің қарым-қатынасын анықтау ұсынылады. ІІО қызметкерлері қарым-қатынас аймағының шекарасы бұзылған кезде әңгімелесуші белгілі бір психологиялық ыңғайсыздықты сезінетінін және бұл, әрине, қарым-қатынастың тиімділігіне әсер ететінін есте сақтаған жөн.
Психологиялық байланысқа қол жеткізу үшін ІІО қызметкерлеріне кеңістіктегі бағдарлауды ескеру қажет — адамдар бір – біріне қатысты тұратын немесе отыратын бұрыш, сондай — ақ бұрылыстар, қарым-қатынас бұрышының өзгеруі (жақын достар жанында-0°, ал дұшпандық күйге түскен адамдар сұхбаттасушының қарама-қарсы орын алуға ұмтылады-180°). Осылайша, жәбірленуші немесе куәдан жауап алу кезінде милиция қызметкеріне диагональ бойынша орналасқан жөн. Жанжалды өзара іс-қимыл кезінде (мысалы, агрессивті көңіл-күйдегі айыпталушыдан жауап алу), егер бұл жағдайда ІІО қызметкері неғұрлым күшті тұлға болса, сұхбаттасушының қарама-қарсы неғұрлым өнімді орналасуы.
ІІО қызметкерінің азаматтармен қарым-қатынас процесінің тиімділігіне субъективті факторлар әсер етеді: қарым-қатынас мақсаты, рөлдер мен мәртебелердің арақатынасы, орнату, қабылдау жағдайы және эмоциялық, серіктестердің жағдайы.
Көп жағдайда, нақты азаматтармен өзара іс-қимыл жасай отырып, милиция қызметкері оларға стереотиптік баға береді және де сол үлгімен өзін өзі ұстайды, бұл байланыстардың тиімділігіне теріс әсер етеді.
Екінші жағынан, адамдардың санасында әртүрлі кәсіптегі мамандар, соның ішінде ІІО (милиция) қызметкерлері туралы стереотипті түсінік бар. Қаралып отырған өзара қарым-қатынастар, әдетте, эпизодтық және қысқа емес болып табылатындықтан, азаматтардың ішкі істер органдары қызметкерлерін қабылдауы кейде басқаның тәжірибесінен алынған стереотиптерге негізделеді. Сонымен қатар, бір милиция қызметкерінің мінез-құлқы барлық қызметкерлер үшін тән мінез-құлық болып табылады, осылайша тиісті стереотип (өкінішке орай, Әрқашан оң емес) туындатады.
Осыған байланысты Ар-намыс кодексі ІІО (милиция) қызметкерлерін «бөлімшелердің, ішкі істер органының және барлық құқық қорғау жүйесінің көптеген қызметкерлерінің жалпы күш-жігері мен жұмыс нәтижелері әрекетсіздікпен, азғана әрекетпен және тіпті бір қызметкердің Анттан тартынуымен әлсіреуі мүмкін екендігін әрдайым есте сақтауға шақырады»[2] .
Кәсіби міндеттерді орындау үшін ІІО қызметкеріне өзіне адамдарды орналастыра білу және азаматтардың кез келген категориясымен байланыс орната білу маңызды. Осы мақсатта ІІО қызметкері тұлғааралық аттракцияны (ағылш. attraction-тартымдылық, тартымдылық): «жеке есім», «қарым-қатынас айнасы», «алтын сөздер», «шыдамды тыңдаушы», «жеке өмір» және т.б. көптеген адамдар осы тәсілдер туралы біледі, бірақ өкінішке орай, оларды үнемі пайдаланбайды. Аталған тәсілдер негізінен фликтсіз қарым-қатынаста тиімді екенін атап өту қажет.
ІІО қызметкерлерінің азаматтармен өзара қарым-қатынасына қатысты «жеке есім» деген қабылдау адамның өз атының дыбысы жағымды сезімді әрдайым сезінбеуі болып табылады. Осылайша, адамның атын бірден есте сақтап, оны әңгімелесушіге көрсетіп, ІІО қызметкері оның оң эмоцияларын тудырады және тілектестік қарым-қатынасқа сене алады.
«Қарым — қатынас айнасы» — аттракцияны қалыптастырудың келесі әдісі-адам тұлғасындағы уайымның көрінуіне байланысты. Адамның мейірбан көрінісі болған сайын, айналадағылар үшін бұл адам жағымды — бұл «қарым-қатынас айнасы»қабылдаудың мәні. Ол негізінен шиеленісті жағдайды алып тастау және күштер мен энергияның аз шығынымен жанжалдарды бейтараптандыру үшін қолданылады.
«Алтын сөздер» деп аталады комплименттер (адамның оң қасиеттерінің аздаған артықшылығын қамтитын сөздер).