Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады. Агроөнеркәсіп саясаты бүгінгі күні оны жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті етуге, елді Ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етудің сенімділігін арттыруға, оның сапасын жақсартуға бағытталған. Ауыл шаруашылығында экономикалық қатынастарды түбегейлі қайта құру міндеті қойылып отыр, оның мәні ауыл тұрғындарына дербестік, кәсіпкерлік және бастамашылық көрсету үшін мүмкіндік беру болып табылады.
Мал шаруашылығы саласы ауыл шаруашылығының маңызды және күрделі салаларының бірі болып табылады. Мал шаруашылығы өсірілетін жануарлардың түрлеріне байланысты бірқатар дербес салалар бар: ірі қара мал, шошқа шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, құс шаруашылығы, бұғы шаруашылығы, қоян шаруашылығы және т.б. өз кезегінде біз қарайтын мал шаруашылығы саласы өнімнің жекелеген түрлерін шығару бойынша мамандандырумен нақты өндірісті қамтиды: сүтті мал шаруашылығы, негізгі табынды қалыптастыру үшін мал өсіру, етті мал шаруашылығы.
Мал шаруашылығының дамуына баға белгілеудің жетілмегендігі, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға тепе-теңдігі, мемлекеттік қолдаудың жоқтығы және басқа да факторлар теріс әсер етеді. Мал өнімділігінің төмендігі мал шаруашылығы шикізатының нашар сапасының ғана емес, сонымен қатар сала өнімдерін өндірудің жоғары еңбек сыйымдылығы мен шығындылығының басты себептерінің бірі болып табылады.
Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының қуатты стратегиялық саласы болып табылады, сондықтан өсірудегі және бордақылаудағы малдардың бухгалтерлік есебі дер кезінде дұрыс мәліметтер беріп, бордақылаудағы мал мен төлдердің барлық санының түсуіне және сақталуына тұрақты бақылау жасау керек. Есепке алу табынның құрамындағы барлық өзгерістерді жүйелі түрде көрсетеді, сондай-ақ малды өсіру және бордақылау нәтижелерін анықтайды.
Дипломдық жұмысты жазу үшін зерттеу объектісі Свердлов облысы, Ачит ауданының «Бакряжский» ӘКК таңдалды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты «Бакряжский»ӘКК-де бордақылауда малдардың есебін жетілдіру жолдары мен жағдайын зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсаттарды орындау үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
— бордақылауда малдардың экономикалық мәнін ашу;
— зерттеу тақырыбы бойынша нормативтік – құқықтық реттеуді зерттеу;
— зерттеу объектісіне ұйымдастырушылық-экономикалық және құқықтық сипаттама беру;
— өсіруде және бордақылауда малдың бар болуына және қозғалысына талдау жүргізу;
— синтетикалық есеп шоттарында мал өсіру және алынатын өнім шығындарын көрсету әдістемесін көрсету;
— малдың тірі салмағы өсімінің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін сипаттау;
— бордақылауда малдардың бухгалтерлік есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
2007-2009 жылдар аралығында зерттеу жүргізу барысында келесі әдістер қолданылды: диалектикалық, монографиялық, экономикалық-статистикалық, нормативтік, есептік-конструктивтік. Ақпарат көзі нормативтік актілер, мерзімді басылымдар, бастапқы құжаттар, жылдық есептер, «Бакряжский»ӘКК-нің есептік тіркелімдері мен есептілігі болды.
1. Малдарды өсіру мен бордақылаудағы есепке алудың теориялық негіздері және нормативтік-құқықтық реттелуі
1.1. Жануарларды есепке алудың теориялық ерекшеліктері
Әлемдегі ең үлкен жер қорын, оның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді иелену Ресей Ауыл шаруашылығын табысты дамыту үшін шексіз мүмкіндіктерге ие болып отыр. Алайда, қолайсыз географиялық жағдай, климаттық жағдайлар және табиғи ортаның өзге де ерекшеліктері осы мүмкіндіктерді айтарлықтай шектейді.
Ауыл шаруашылығы-Агроөнеркәсіптік кешенде де, барлық халық шаруашылығында да аса күрделі және еңбекті қажет ететін сала. Бұл, ең алдымен, топырақ-климаттық жағдайларға әсер етуі. Олардың теріс әсері белгілі бір шамада биологиялық, техникалық-технологиялық, ұйымдық-экономикалық факторлармен: ауыл шаруашылығы дақылдарының жоғары өнімді және тұрақты сорттарын, жануарлардың жоғары өнімді тұқымдарын шығару және кеңінен аудандастыру, ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, прогрессивті технологияларды, еңбекті және өндірісті ұйымдастыру нысандарын игеру, саланы реттеудің экономикалық тетіктерін пайдалану арқылы нивелирленуі мүмкін.
Өсірудегі және бордақылаудағы Жануарлар айналым қаражатының ерекше тобын құрайды. Мал төлдері мен бордақылаудағы Жануарлар Еңбек заттары болып табылады. Оларды өсіру және бордақылау процесі тірі еңбек шығындарымен, ақшалай және материалдық қаражатты жұмсаумен сүйемелденеді. Белгілі бір жасқа жеткен жануарлардың төлдері негізгі табынға ауыстырылады,бұл ретте ол еңбек құралдары тобына өтеді, керісінше, негізгі табыннан жарамсыз және бордақылауға қойылған мал еңбек затына айналады. Өсірудегі және бордақылаудағы малдардың мәні бойынша мал шаруашылығы саласының аяқталмаған өндірісі болып табылады, алайда, екінші жағынан, олардың есебін материалдық айналым құралдары ретінде негіздейтін бірқатар ерекше ерекшеліктері бар (жас төл сатылуы, етке сойылуы, негізгі табынға ауыстырылуы мүмкін).
Малды өсіру мен бордақылаудағы есепке алудың негізгі міндеті мал басының сақталуына және оның қозғалысына, әсіресе төлдің өз шаруашылығында түсуіне және бордақыланған мал басын сатуға бақылауды қамтамасыз ету болып табылады.
Бухгалтерлік есеп мал басының тірі салмағының ұлғаюы туралы, жануарлардың бір жас тобынан екіншісіне уақтылы аударылуы туралы дұрыс мәліметтерді уақтылы ұсынуға тиіс. Ол басқа ұйымдар тарапынан да, өз шаруашылығында төлден де келіп түсетін малды өсіру мен бордақылаудағы бағалауды объективті түрде көрсетуі тиіс.
Сатып алынатын мал басы нақты шығындар сомасы бойынша бағаланады, оларға: жеткізушіге төленетін құн, жануарларды сатушыдан шаруашылықта ұстау орнына дейін жеткізу жөніндегі көлік шығыстары, жолда азықтандыруға арналған шығындар және басқалар жатады.
Өз шаруашылығында алынған төлді жыл бойы бағалайды:
1) сүтті мал шаруашылығында бұзау — жатыр төліну сәтіндегі бір бастың жоспарлы өзіндік құны бойынша; етті мал шаруашылығында-бұзаудың жалпы тірі салмағына есептегенде тірі салмағының жоспарлы өзіндік құны бойынша;
2) торайлар мен бұғылар – туған кезде тірі төл салмағы және жоспарлы өзіндік құны бойынша 1 кг тірі салмағы;
3) айдалғанға дейін қозыларды – айдалатын сәтке бір басының жоспарлы өзіндік құнының 50% мөлшерінде, ал айдалатын сәтке қарай – қалған 50% мөлшерінде.
4) асыл тұқымды жылқы шаруашылығындағы құлындар-аңдар мен қояндардың төлдері — ұру сәтіне жоспарлы өзіндік құнының 50% мөлшерінде, ал қалғандары 50% — ұрғаннан кейін;
5) жұмыс жылқыларының құлындары – жоспарлы өзіндік құны бойынша;
6) түйе – жоспарлы өзіндік құны бойынша 120 ересек түйені асырау күні;
7) тәуліктік тізбектер, қаздар мен Күркетауықтар бір бастың бөліп алу сәтіндегі жоспарлы өзіндік құны бойынша және т. б.]
Мал шаруашылығында өндірілетін шығындар біртекті емес. Кем дегенде мынадай шығыстар топтарын бөлу орынды:
1) материалдық (Азық, отын, биопрепараттар, дәрі-дәрмектер, әртүрлі материалдар және т. б.).);
2) еңбекақы төлеуге;
3) әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
4) негізгі құралдарды ұстауға;
5) шығындардан (жануарлардың өлуінен));
6) өзгелері;
7) жалпы өндірістік;
8) жалпы шаруашылық.
Мал шаруашылығы бойынша өндірістік есептерде ай сайын топтастырылған мал азығының шығынын есепке алу журналдары, амортизацияны есептеу бойынша есеп айырысулар, сүт саууды есепке алу журналдары, Мал төлін кіріске алу актілері және басқа да құжаттар өнімнің шығымын есепке алу үшін негіз болып табылады.
Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін шығыстарды тікелей және жанама бөлуге болады. Жоғарыда аталған шығыстардан өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет көрсетуге арналған шығындар жанама шығындар жатады. Барлық қалған шығыстар – тікелей. [10]
Бухгалтерлік есеп шығындарды олардың түрлері бойынша қатаң бөлуді қамтамасыз етеді. Өндіріс түрлері және мал шаруашылығындағы шығындар шығындары бойынша кейбір белгілер бойынша жүйеленеді. Қаражаттың айналым айналымының елеулі айырмашылықтары бар. Қаражат салу және оларды айналымнан босату қатаң уақыт бойынша ажыратылмайды, өйткені мал шаруашылығы саласындағы өндірістің технологиялық процесі операциялардың біркелкі және біртектілігімен едәуір сипатталады. Барлық осы ерекшеліктер, әрине, есепке алуды ұйымдастыруда көрсетілмейді.