Дизайн-адам ойлаған жоспар немесе схема жүзеге асырылатын нәрсе, яғни болашақ жұмыстың алғашқы нобайы. Design (ағылш .)- белгілеуді, белгілеуді анықтауды.
Этнос-ұлт, халық, мінез-құлықтың бірегей стереотипі негізінде табиғи қалыптасқан адамдар тобы, энергетикалық құрылым ретінде әрекет ететін, өзін басқа да осындай ұжымдарға қарсы қоятын, «өз» және «бөтен»болып бөлінеді.
Алғаш рет этностиль 200 жыл бұрын пайда болды. Бүгінгі күні өзінің екінші тууын бастан кешуде. Этнодизайнның тартымдылығы — оның барынша демократиялылығы, икемділігі мен ашықтығы. Бұл бағыт экзотика, жарықтық және ерекше, кейде тіпті эпатаждың қырына қойып, айқын көрінген стилистикалық рамкаларды принципті түрде мойындамайды. Көп жағдайда этникалық интерьерді ресімдейтін дизайнерлер нақты ұлттық бояуды дәл қайта құруға ұмтылмайды. Олардың басты міндеті декордің экзотикалық заттарын, дәстүрлі емес әрлеу материалдарын пайдалану арқылы үй-жайға мәнерлілік беру, оны жаңа бояулармен ойнауға мәжбүр ету.
Этнодизайнда көптеген бағыттар бар. Этникалық дизайнның ең танымал, африкалық немесе шығыс нұсқаларынан басқа ондаған этностар бар.
Бүгінгі күні экологиялық апаттарды, соғыстарды, шағын халықтардың ассимиляциясын және жоғалуын, ұлттық тілдердің, өмір сүру салты мен тұрмыстың өзгеруін растайды, әр түрлі салаларда көрініс тапқан бүкіл әлемнің дәстүрлі жергілікті мәдениетінің әмбебап әлемдік мәдениетінің үйлесімді өзара іс-қимылының бұзылуы проблемасы бар.
Қазіргі қоғамның имиджін қалыптастыру салдары болып табылатын осындай проблеманың көрініс табуының жарқын мысалы кез келген мәдениеттің маңызды өнімі мен компоненті ретіндегі киім болып табылады. Әмбебап және дәстүрлі мәдениетте киімнің сапалы мәні әртүрлі. Бұл мәндердің айырмашылығын ұғыну өзара қарым-қатынасты, даму диалогын және мәдени синтезді қиындатады. Дәстүрлі мәдениетке киімнің пайда болу себептері мен мағынасы эволюция процесінде киім бүгін алынған мән-жайлар мен салдарлардан айтарлықтай ерекшеленеді. Мағыналық мұра әмбебап мәдениет саласында қарама-қайшылықтар мен мәдени үйлесімсіздік тудыра отырып, қазіргі заманғы сән ретінде айқын көрінеді, бұл шын мәнінде біздің дәуіріміздің маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады. Костюм дәстүрлерінде қазіргі заманның көптеген дағдарыстарын шешуге көмектесетін бірегей ақпараты бар киімнің шынайы мәні сақталды.
Айта кету керек, «дизайн» құбылысы қоғамда белгілі бір және әрдайым дұрыс түсінік алған жоқ, бұл оның сыртқы түрін «беттік» безендірудің белгілі бір бейнесін жасады. «Дизайн» кәсіби түсінікте пайдалану шарттарын, материалдарды пайдалану қасиеттерін жан-жақты есепке алуға, көркемдік, конструкторлық, технологиялық аспектілердің тығыз өзара байланысына негізделген ішінен үйлесімді композициялық шешімді міндетті түрде көрсетеді.
Қазіргі уақытта «жалаңаш Дизайн» шығармашылық базисінің сарқылуы белгілі бір дағдарыс байқалды. Сонымен қатар, бұл әрине, өйткені этнодизайн қазіргі заманғы өндіріс тәсілінен ерекшеленеді. Бұл үшін барлық мәдени процестерге қатысатын адамның өмір сүруінің барлық салаларына енетін мәдениеттің өзіндік дизайнының ұқсастығы идеясы негіз болып табылады.
Дәстүрлі костюм мен заманауи сәнге жобалық талдау жасау барысында біріншісі шығармашылық көз ретінде, ал екіншісі шығармашылық орта және жобалық аналогы ретінде өз дизайн – жобасы аясында дизайн – талдау жүзеге асырылды.
Дизайн-жоба-дәстүрлі халықтық киім негізінде заманауи киім үлгілерінің коллекциясын құру. Жобаның басты идеясы-киім үлгісінде мәдени теңгерімсіздік мәселесін шешу тәсілі ретінде демонстрациялық және әмбебап мәдениеттердің синтезін көрсету,кең аудиторияда қолөнер өнерінің бірегей дәстүрлеріне қызығушылықты қалыптастыру.
Қазақ ою-өрнегінің даму тарихы
Орталық Азия-Еуразия құрлығының жүрегі. Бұл кеңістікті мекендейтін халықтардың тарихи тағдыры өзара тығыз байланысқан, өйткені бұл бір ағаштың бұтақтары.
«Ешкім де» ниоткуда » келмейді, «ешқайда»кетпейді. Біз бар және біз әрқашан болды. Біз жеті тізеде өз туысымызды білеміз, 27 ғасырларда тарихымызды білеміз. Егер Қазақстанның қазіргі заманғы өнерін сәнді-гүлденген ағаштың ұшарбасына жетсе, дәстүрлі қазақ өнері, ең алдымен оның терең тамырларының ою – бейнесі. Ою-өрнектерді зерттеу-бастауларға жол». (Р. Жүсіпов, «Шежіре» қазіргі заманғы икусство мұражайының директоры»)
Ою — өрнектер-ежелгі халық өнерінің бір түрі. Бұл өнердің пайда болуының бастауы алыс ежелгі дәуірден басталады. Ою-өрнектердің сюжеттік мазмұны мен атауы әр жаңа дәуірдегі халықтың тұрмыс-тіршілігінің және өмірлік бағдарының ерекшеліктеріне сәйкес өзгеріп, жетілдірілді. Қазіргі уақытта жаңа бай мазмұн мен жаңашыл қасиеттерге ие бола отырып, ою-өрнекті жасау өнері қазақ халқының рухани және материалдық игілігіне айналды.
Қолданбалы өнер-қазақ этномәдениетінің негізгі бөлімдерінің бірі, бірінші сыныптан бастап мектептерде сабақ беру қажет. Оқушылар сурет және еңбек сабақтарында ғана емес, сонымен қатар тарих сабақтарында да ою-өрнекті жасау өнеріне оқытылуы тиіс, өйткені қолданбалы өнер бұйымдары халықтың ежелгі мәдениеті туралы ақпарат көзі болып табылады. Олардың үлгілері музей қорында археологиялық қазба экспонаттары ретінде сақталады. Көшпелі заманнан бері көшпенділер қолданбалы өнер бұйымдарының көмегімен өз өмірі мен тұрмысының ерекшеліктерін көрсетті. Ежелгі қолданбалы өнер туындылары оқушыларға ата-бабаларымыздың өткен өмірі туралы объективті мәліметтер береді. Біздің еліміздің аумағындағы археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған қолданбалы өнердің барлық туындылары ою-өрнекпен әшекейленген. Әр дәуірдің даму деңгейіне сәйкес ою — өрнектерді жасаушы шеберлер стилінің ерекшеліктері қандай сипатқа ие болды. Егер ою-өрнектер тілінде айтатын болсақ, онда әлі де ашылмаған құпия сақталады. Әйтпесе, ғылыми тұрғыдан әлі күнге дейін көптеген ою-өрнектердің тотемдік және сиқырлы символдары мен мағыналық мәндері дәлелденбеген. Қазіргі уақытта ою-өрнектер өзінің символдық мәнін жоғалтып, тұрмыста эстетикалық тұрғыдан ғана қабылданады. Қазақ даласында ою-өрнектер әртүрлі бағытта жетілдірілді. Біздің еліміздің әр түрлі аймақтары ерекше, тек оларға тән ою-өрнекпен, олардың стильдерінің ерекшелігімен ерекшеленді. Осыған қарамастан, барлық ою-өрнектердің негізгі элементі мүйіз тәрізді, доға тәрізді сызықтар басым «рог» (мүйіз) ою-өрнегі болып саналады. Қазақ халқының дәстүрлі бұйымдарында: қару — жарақ өнерінде, киіз үйлер жинағында, зергерлік бұйымдарда, кілем тоқуда, алаша-паластарды өруде, киізден жасалған бұйымдарда, коржындарда, ыдыста, тоқу, тігу, құрақтарды тігу, балқыту, кесу әдісімен жасалған киімдерде ою-өрнекпен әшекейлеу кеңінен қолданылды. Қазіргі уақытта ғалымдар 230 ою-өрнектің түрін тапты. Бұл құралда тек ең кең таралған түрі — «мүйіз» — мүйіз тәрізді ою-өрнек қарастырылады.
«Мүйіз» қазақ ою-өрнегінің қайнар көзі, алғашқы элементі деп атауға болады, өйткені ою-өрнектің басқа түрлері оның негізінде жасалған. «Қошқармүйіз» — қой мүйізі; «арқармүйіз» — арқардың мүйізі; «бұғымүйіз» — бұғы мүйіз; «қырықмүйіз» — қырық мүйіз; «қосмүйіз» — қос мүйіз; «сыймүйіз» — бір мүйіз; «сынықмүйіз» — сынған мүйіз; сондай — ақ жануарлардың, құстардың денесінің жекелеген бөліктерін білдіретін ою — өрнектер «төртқұлақ» — крестовина; түйетабан — түйе табаны; «сыңарөкше» — жалғыз пятка; «Қосалқа» — Қос алқа; «құсканаты» — құс қанаттары; «қазтабан» — қаз аяқтары. Қолданбалы өнер шеберлері бұл элементтердің әр түрлі композицияларын жасайды және оларды бұйымдарды безендіруде тиімді пайдаланады. Қазақ ою-өрнектерінің мазмұны мал шаруашылығымен, аң аулаумен, табиғатты, көшпенді суреттермен, үй тұрмысындағы заттардың сыртқы түрін бейнелеумен байланысты, бірақ олардың барлығын біріктіреді, бір элемент — «мүйіз» — мүйіз. Ою-өрнектің түпнұсқа түрінің әрбір шебері оны тұрмыста қолдану мен мақсатына байланысты өзінше атаған.
«Мүйіз» түріндегі ою — өрнектер кейде өте ұсақ, кейде ірі. Ұсақ — түйек зергерлік бұйымдарды әшекейлеуде, кестелердің суреттерінде, ағаштан және сүйектен жасалған бұйымдарда, ал ірілері-кілем тоқу, алаша өру, алаша — алаша өру кезінде қолданылады; текеметтерде ою-өрнек киіздің өзі негізінде салынған, сырмаларда-екі түсті киізден кесіледі. Ірі ою-өрнек сондай-ақ чийден жасалған бұйымдарда, қоржындарды жасауда, киім элементтерінде, құрылыс ісінде қолданылады.
Халық шеберлері «мүйіз» ою-өрнегін қолдана отырып, әр түрлі нұсқаларда бірегей және күрделі композициялар жасайды.
Шеберлер уақыт талаптарына сәйкес жаңа ою-өрнектерді пайдалана отырып, мысалы, ежелгі бұйымдарды қалпына келтіру үшін эстетикалық мақсаттарды ғана емес, сонымен қатар утилитарлы мақсаттарды да қарастырады: оларды неғұрлым берік етеді.
Ежелгі заманнан бастап ою-өрнектер қазақ халқының әр түрлі өнерінде кеңінен қолданылды. Олар күнделікті өмірде де, мерекеде де оның серіктері болып табылады, оның рухани игілігі болып табылады. Қазіргі уақытта ою-өрнек жасау өнері халықтың мәдени дамуының негізгі бағыттарының бірі болды. Ою-өрнектер бай мазмұн мен жаңа түрге ие бола отырып, уақыт бойынша жетілдіріледі.
Халықтың рухани өзіндік ерекшелігін байыту, тәуелсіздік алуына байланысты оның дүниетанымын кеңейту, халық шеберлеріне шығармашылық ізденістердің неғұрлым жоғары сатысына көтерілуге мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта үлкен сұранысқа ие бірегей ою-өрнекпен әшекейленген дәстүрлі халық бұйымдарын дайындаумен айналысатын жаңа кәсіпорындар ашылуда.
Слово» композиция » на Латини означает расположение узоров и орнаментов на какой-либо вещи. Например, если украшают узорами и орнаментом пиалу, то они не должны иметь очень мелкий или крупный рисунок, а подходящий к размерам пиалы. Поэтому, в первую очередь, следует определить пространственный масштаб изделия, на котором он должен разместить орнамент.
Для орнамента также важно соблюдение законов симметрии: обе его стороны должны быть равными. Чтобы вырезать орнамент для определенного изделия, сначала делается образец из бумаги. При создании орнамента необходимо знать, что особую красоту ему придают краски. В казахском прикладном искусстве используются традиционные цвета, которые применяются мастерами в течение многих веков: красные, синие, желтые, зеленые, белые и черные. Эти цвета имеют только им одним присущую символику. Синий — цвет неба; белый — символ истины; желтый-цвет мудрости, нравственности, печали; зеленый-молодости, весны и т. д. д. Соответствие цветов друг другу, их гармоничное сочетание называют колоритом. В многоцветных узорах-орнаментах часто встречается совершенный колорит. При создании орнаментов, кроме законов симметрии, необходимо также соблюдение ритма.
Повторение в орнаментах одного и того же элемента называется ритмом. Например, повторение несколько раз элемента «қошқармүйіз» — бараньего рога — это ритм. Если » қошқармүйіз «повторяется 5, 6, 7, 8 раз и так до бесконечности — это называется» шетою » — бордюрный орнамент.
История искусств Казахстана
Деревянные изделия прикладного искусства
Юрта. Самый распространенный вид юрты-шестиканатная. Это значит, что юрта собирается из шести кереге — деревянных решеток. Величина юрты определяется количеством канатов. В зависимости от количества каналов определяется количество головок — кереге, а от них зависит количество ууков — вогнутых элементов конструкции, которые составляют купол юрты. Размер юрты зависит от размера ромбовидных отверстий решетки — кереге. «Тор көз кереге» — ромбовидные отверстия, в которые помещается один кулак, в» жел кез кереге » помещается два кулака.
Остовы юрт, преподносимые в XIX веке в дар Российским царям и казахским богатеям, или посылаемые на различные выставки, отливались из чистого серебра и посеребреного железа. Они украшались орнаментами, вырезанными из кости.
Детали, соединяющие кереге и Шанырак и образующие куполообразную крышу юрты (согнутые длинные палки), называются ууками. Мастера-изготовители юрт, делают ууки из ветвей ивы, растущей по берегам рек. В разных регионах Казахстана-это плакучая ива, голубая ива, черная ива, светлая ива и другие. Согласно вековому опыту народа, самым лучшим деревом, используемым для изготовления остова юрт, считается ива, или как ее называют в народе — тальник. Уыки и кереге, изготовленные из ветвей высушенной ивы, легкие и прочие. Зажиточные люди в прошлом делали весь остов юрты из березы. Остов юрты, изготовленный из березы, очень прочный.
Шанырак-это круг, образующий потолок юрты. Шаңырақ делается из березы или черного тальника. В середине шанырака, чтобы не уронить тундик (кусок войлока), устанавливают кулдиреуш. Там имеется толстая круглая дощечка.5-6 вогнутых кульдиреуш соединяют ее с кругом шанырака. Дверь юрты — «сықырлауық», в переводе означает «скрипучий». Детали такой двери скрепляются друг с другом без гвоздей. Дверь юрты, ее верхние наличники и косяки украшали различными резными орнаментами, красили в разные цвета и инкрустировали костями.
Изделия прикладного искусства, изготовленные из кожи и дерева
Седло. Для казахского народа, издревле занимающегося скотоводством, ведущего кочевой образ жизни, основным видом транспорта была лошадь. Вот поэтому поэтому изготовление снаряжения для лошади занимает особое место в жизни народа. Основной частью снаряжения является седло.
Встречаются различные виды казахских седел. На огромных просторах казахской земли было сравнительно немного, что привнесло свои особенности в жизнь народа. Такие особенности наблюдаются и в изготовлении седел, сбруй и другого «лошадиного инвентаря». Основное их отличие в методах изготовления и во внешнем виде. Согласно этим особенностям определяют «қазақ ер» — казахское седло,» шошақ бас ер » — седло с острой головкой,» уткоголовое седло » — уткоголовое седло,» құранды ер » — составное седло. Составное седло обычно встречается в Южном Казахстане, на востоке Карагандинской области и в южных регионах Целиноградской, Костанайской и Алматинской областей.
Мастера по дереву собирают составное седло из 18-20 частей деревянных деталей. Для изготовления составного седла используется древесина, джиды, тальника; мягкая, но прочная. Соединяют части составного седла желтым и черным клеем. Желтый клей делается из компонентов дерева, а черный — из мяса отощавших животных. В мясо добавляют порезанную на мелкие кусочки засохшую верблюжью шкуру и долго кипят эту массу в большом количестве воды в казане пока мясо не примет мягкую консистенцию; затем бульон процеживают, а твердую массу выбрасывают. Жидкость послеостывания превращается в черный клей. У казахов, живых на полуострове Мангистау и по берегам реки Эмба, распространен вид седла, называемый «қозы құйрық ер», напоминающий курдюк ягненка. Иногда его называют и по другому — «ақ бас ер» — седло с белой головкой или «шошақ бас қазақы ер» — остроголовое казахское седло. У седла» қозықұйрық ер » имеется много общего с составным седлом. Но все же оно не является разновидностью составного седла. Это особый вид седла. «Қозықұйрық ер» делают из пяти деталей — березовых чурбачков. Хотя внешне оно мало чем отличается от составного седла, но в технологии изготовления, в основном в соединении, а также в украшении, заметны значительные отличия. Детали седла скрепляются не посредством клея, а с помощью гвоздей. Лицевая сторона передней луки седла украшается простейшим геометрическим орнаментом. У казахов, живших по берегам рек Тургай и Иргиз, а также на землях Кокшетау, было распространено «уткоголовое бас ер» — уткоголовое седло. Кроме передней луки, которая наподобие утиной головы выдается вперед, седло этого вида мало чем отличается от составного седла. Деревянный остов делается из четырех деталей (березовых чурбачков), которые соединяются при помощи гвоздей, затем весь остов зачехляется грубой кожей или сафьном.
Седло состоит из токым — подсудника, желдік — войлока, терлік — потника, тебіңгі — тебенги, үзеңгі — стремени, айыл — подпружки, құтысқан — подхвостного ремня, өмірік — нагрудника, жүген — уздечки, жабу — попоны, конное одеяло — корпе для лошади (небольшое стеганное одеяло), тұсау — пут, шідер — тренера и др.
Тебиңгі — тебенга-наконенник, который с одной стороны прикрепляется для красоты, а с другой — для предохранения обуви седока от конского пота (в случае небольшого потока), а при длинном потнике предохраняет обувь от быстрого изнашивания.
Ветер-двухслойный стеганый войлок, зачехленный сафином. Чтобы черпак не скользил по крупу лошади, он шьется по размеру седла. Края черпака украшаются вышивкой и серебряными бляхами. Узень, Узень Железный-железное стремя. Куется из цельного куска железа. Только подошва делается отдельно. Мастера-кузнецы выковывают стремя целиком, а только потом отделывают его серебром. Посеребренное стремя украшается орнаментами разных видов. Если в одних случаях делается чернение при помощи классических методов, то в других — орнамент вырезают из серебрянной пластины и искусственно чернят. Но в большинстве случаев страшно делается без каких-либо излишних украшений. Для прикрепления стремян к седлу используется ремень из грубой кожи — «қаиса» или изсафьяна и делается двухслойное крепление. Кұр айыл-айыл-подпруга, сделанная из веревок. Шап айыл — подпруга паховая-натягивается поверх седла. Төс айырыл-подпруга на груди — натягивается поверх корпе. Құйысқан-подхвостник, делается из сыромятной кожи или из грубо выделенного сафьяна, чтобы седло не скользило на шею лошади. Умілдірік-нагрудник-держит седло, чтобы оно не скользило назад. Два конца его ремня прикрепляются с двух сторон луки седла. Уздечка-уздечка. Казахские мастера уделяют большое внимание уздечкам. Уздечки делаются из сыромятной кожи, сафьяна и состоят из четырех частей: поводка, недоуздка, поводий, и удила (X. Аргынбаев. Искусство казахского народа, 19-34 стр.)