Қазіргі таңда ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды жағдайында ғылыми қызметтің негізгі және аса маңызды бағыты Қоршаған ортаны ықтимал теріс әсерлерден қорғауды қамтамасыз ету болып табылады. Республика аумағында атмосфералық ауаның ластануы табиғи құбылыстарға және табиғи экожүйелерге антропогендік жүктеменің жоғары деңгейіне байланысты.
Автопарк санының көбеюі жыл сайын қоршаған табиғи ортаға, атап айтқанда Бурятия Республикасы аумағындағы типтік орман қоғамдастықтарының құрамына кіретін кәдімгі қарағайдың мәдениетіне үлкен қысым көрсетеді. Демек, атмосфералық ластану деңгейін немесе дәрежесін көрсететін әр түрлі көрсеткіштерді анықтау үшін әртүрлі табиғаттағы ластаушы заттардың әсеріне жоғары сезімталдығы бар өсімдіктерді пайдалану орынды.
Мысалы, кәдімгі қарағай(Pínus sylvéstris) дақылының аса маңызды экологиялық сипаттамаларының бірі оның атмосфералық ауаның ластануына жоғары сезімталдығы болып табылады, бұл оны техногендік ластанудың биоиндикациясы және орман өсімдіктерімен айналысатын аумақтардағы табиғи орта жағдайының ұзақ мерзімді мониторингі үшін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақытта Улан-Удэ қаласының аумағында қылқан жапырақты тұқымдардың, атап айтқанда кәдімгі қарағай дақылдарының — Pínus sylvéstris жағдайының күрт нашарлауына әкеп соқтырған себептерді анықтау өзекті болып табылады.
Зерттеудің мақсаты Улан-Удэ қаласы аумағында автокөліктік ластану аймағында атмосфераға түсетін ластаушы заттардың шығарындыларына кәдімгі қарағай (Pínus sylvéstris) мәдениетінің реакциясын зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер құрылды:
Автомобиль жолынан әртүрлі қашықтықта орналасқан зерттелетін орман фитоценоздарының құрылымы мен түрлік құрамын зерттеу;
Атмосфералық ластанудың кәдімгі қарағайдың қылтасына әсерін бағалау(Pínus sylvéstris).
Pínus sylvéstris өмір сүру ұзақтығын анықтау,сондай-ақ крон дефолиация дәрежесін бағалау;
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Улан-Удэ қаласы аумағында техногендік жүктеме жағдайында кәдімгі қарағайдың зерттелген бейімделу әлеуеті Улан-Удэ қаласы аумағында атмосфералық ауаның ластануын бағалау үшін биоиндикатор түрлерін қолдану мүмкіндігін дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы-кәдімгі қарағайдың ассимилирлеуші аппаратының жай-күйінің нашарлауы мен оған автокөліктің пайдаланылған газдарының әсері арасындағы өзара байланысты орнату.
Зерттеу жүргізу үшін таңдалған учаскелерде тұрақты сынақ алаңдары төселді. ППП іріктеу және салу жалпы қабылданған әдістемелер бойынша орындалды (МЕМСТ 16128-70; Моисеев, 1971; Рысин және т.б., 1988). Негізгі орман құраушы түрлердің сүрекдіңдерінің жасы (Pinus sylvestris және Populus trumula) АПП —да: Pínus sylvéstris—4 —10; Pópulus trémula—15-20 жыл. Зерттеу барысында шыбықтың жай-күйін бағалауға ерекше көңіл бөлінгенін атап өткен жөн, оның үлгілері ағаш ұшарбасының ортаңғы бөлігіндегі үш модельді ағаштардан іріктеп алынған, бұл ретте қылқан жапырақтың жай-күйін, сондай-ақ оның өмір сүру ұзақтығын ескергендерін атап өткен жөн. Фондық жағдайларда модель ретінде сау, көзге көрінетін зақым келтірмей және сүрекдіңнің жоғарғы бөлігін құрайтын ұшар басы қалыпты дамыған ағаштар іріктелді.
№ 1 есеп алаңы. Бұл есеп алаңы Бурят Мемлекеттік университетінің базасынан алыс оңтүстік-батыс бағытта, Прибайкальск ауданы, Горячинск ауылының маңында салынған. Бұл қауымдастық pínus sylvéstris және Pópulus trémula доминанттары болып табылатын аралас орман болып табылады. Бұл моховом қабатта —Climacium dendroides, Dicranum polysetum. Шөп-бұта қабаты Empetrum nigrum, Vaccínium vítis-idaéa, Maiánthemum bifólium, Oxytropis lanata түрлерімен ұсынылған. Қылшықтың зақымдану дәрежесін бағалау кезінде қылшықтың көп бөлігінде — 95% дақ табылмайтыны анықталды, ал қалғандарда(5 %) сары түсті шағын дақтардың аз саны (1-2), қылшықтарда құрғақ учаскелер жоқ екені анықталды. Хвои-1 зақымдану класы. Сынып кеуіп кету қылқан — 1. № 1 есеп алаңындағы қалың жасыл ұшар басы бар ағаштар. Өлген бұтақтардың үлесі үлкен емес, олар көбінесе ұшар басының төменгі бөлігінде орналасқан.
№ 2 есеп алаңы. Есеп алаңы Ұлан-Удэ қаласынан шамамен 45 шақырым жерде, Ошурково кентінде орналасқан. Негізгі орман құраушы тұқым Pínus sylvéstris болып табылады. Бұта қабаты Caragana fruticosa ұсынылған. Шөптік-бұта қабатының түрлері-Rosa acicularis, Carduus nutans, Dianthus deltoids және т. б. ұсынылған. Қалған — 34% — қылшықты дақтар-ұсақ; сары түсті. Қылқан жапырақты құрғақ жерлер жоқ. Хвои-2 зақымдану класы. Сынып кеуіп кету қылқан — 1. № 2 есеп алаңында ағаштардың көпшілігінің ұшарбасы нашар, ұшар бастарының төменгі үштен бірінен бұтақтардың кебуі байқалады. Бұдан басқа, бұл учаске қатты антропогендік әсерге бейім.
№ 3 есеп алаңы. Есеп алаңы рекреациялық аймақта, Верхняя Березовка кентінің маңында орналасқан. Бұл древостое басым Pínus sylvéstris, Pícea obováta, Larix sibirica, Betula pendula. Бұта қабаты келесі түрлерден тұрады: Salix viminalis, Rosa acicularis. Шөпті-бұта қабаттарында Pulsatilla multifida, Equisetum arvense, Geranium sibiricum, Trifolium repens қатысады. Мохово-лишайник қабаты толығымен жоқ. Іс жүзінде барлық қылқаламдарда кішігірім сары дақтар табылды, олар өте көп. 42 қылқаламында-айдауыш кебеді. 6 қылқаламында қылқаламның үштен бірі кеуіп қалды. 8 қылшық — құрғақ. Хвои зақымдану класы-2-3. Құйрықтың кебу класы-2-4. № 3 есеп алаңында кәдімгі қарағайдың өсінділері көптеген құрғақ бұтақтары бар және ұшар бастарының ажурлылығының жоғары дәрежесі бар. Әртүрлі учаскелердегі сүрекдіңдердің ұшар басының жай-күйі бойынша № 2 және № 3 есепке алу алаңдары шегінде ауаның ластану дәрежесі туралы айтуға болады.
Улан-Удэ қаласындағы қолайсыз экологиялық жағдай техногендік жүктеменің жоғары деңгейімен және ластанған ауаның ұзақ тұрақтануына әкелетін атмосфераның төмен шашыраңқы қабілеттілігімен байланысты. Қаланың жартылай тұйықталған ойпаттар шегінде орналасуы және оның солтүстіктен және оңтүстіктен орташа мыңдаған жоталармен шектелуі атмосфераның төменгі қабаттарында ластаушы заттардың жиналуына ықпал етеді, бұл Pinus sylvestris ассимиляциялық органдарына жағымсыз факторлардың қарқынды әсеріне , Ұлан-Удэ қаласына қарай хлороздар мен некроздардың артуына (2,3 есептік алаңдар) әкеледі.
Әдебиеттер тізімі:
Андреева Е. Н., Баккал И. Ю. және т. б. зерттеу Әдістері орман қоғамдастықтар. — СПб.: НИИХ Химия Спбму, 2002. — 240 б.
Алексеев В. А. (отв. ред.) Орман экожүйелері және атмосфералық ластану. — Алматы: Ғылым, 1990 а. — 200 б.
Алексеев В. А. орман экожүйелерінің ластануымен зақымдалған жерлерді анықтау және жіктеу мәселелері / / Орман экожүйелері және атмосфералық ластану. — Л., 1990 а. — С. 38-54.
Дәйексөзді дұрыс ресімдеуді ұмытпаңыз:
Воробьева А. А. кәдімгі қарағай дақылдарының АССИМИЛЯЦИЯЛАУШЫ аппаратына атмосфералық ластанудың әсерін талдау PÍNUS SYLVÉSTRIS / / жастардың ғылыми форумы: жаратылыстану және медицина ғылымдары: электр. мат бойынша СБ. ст. II Халықаралық. студ. ғыл.-практ. конф. № 2(2). URL: https://nauchforum.ru/archive/MNF_nature/2.pdf (өтініш берген күні: 01.11.2019)