Қоршаған табиғи ортаның негізгі ластанушыларының бірі Мұнай және мұнай өнімдері болып табылады. Қоршаған ортаға әсер ету қаупі бойынша мұнай өнеркәсібі қазіргі заманғы өндірістің негізгі салаларының ішінде басты орын алады. Мұнай өндіру, тасымалдау және өңдеу процесінде қоршаған ортаның ластануы орын алады, онда әсіресе топырақ жамылғысы қатты әсер етеді.
Мұнай көмірсутегімен ластану нәтижесінде үлкен алаңдар шаруашылық пайдалану үшін іс жүзінде жарамсыз болып табылады. Экожүйенің мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластануының салдары оның қасиеттеріне байланысты. Табиғи химиялық зат ретінде мұнай-бұл 450-ден астам түрлі заттар табылған күрделі құрамдағы органикалық қосылыстардың ерітіндісі.
Топыраққа түсіп, мұнай бірқатар физика-химиялық процестердің, сондай-ақ микробиологиялық тотығудың нәтижесінде трансформацияланады. Ластанған учаскелерде екі жылдық оқиға бойынша токсиканттардың қалдық массасы енгізілген мөлшерден 40-тан 25% — ға дейін ауытқиды.
Топырақтың мұнаймен ластану деңгейінің төмендеуі оның фракциялық құрамының өзгеруімен тығыз байланысты. Бірінші жыл ішінде 200оС төмен қайнау температурасы бар мұнай фракциялары толығымен буланады және жуылады. 10 жыл бұрын құйылуларда қалдық мұнай құрамында 300ос жоғары қайнау температурасы бар асфальтендер мен шайырлар (С17 және одан жоғары) басым. Олар өсімдіктерге қатысты уыттылығы аз, бірақ жоғары концентрацияларда топырақтың гидрофобтық қасиеттеріне айтарлықтай әсер ете алады және органогенді қалдықтардың минералдану процесін баяулатады.
Мұнай тікелей әсер еткен өсімдіктердің бөліктерін ғана зақымдайды, яғни контактілі гербицидтік әсері бар. Кейін ластану тамыр сабақтарын жүреді отмирание многолетников. Мұнайдың ену тереңдігі және өсімдіктердің вегетативтік көбею органдарының топырақта орналасу тереңдігі тірі топырақ жамылғысының сақталуын анықтайды. Мұнай өнімдерінің 90% — дан астамы топырақта қалдық мұнай өнімдерін азайтуға және тұқымдардың өсуі мен тамырлануы үшін жарамды жағдайлар жасауға бағытталатын рекультивациялауды талап етеді [2].
Әдеби мәліметтерден белгілі болғандай, ластанғанда, мұнай өнімдерінің қалдық мөлшері 2 жылдан астам уақыт бойы 4-5 кг/м2 кем болса, топырақ өздігінен тазартылады, фитоценоздар өздігінен тоқтайды. Тірі жамылғыда шөптер тез қалпына келеді. Пионерлік түрлер ретінде ескі төгілулерде мүйіз, лягушачий ситник, осоки, частуха, канареечник ситняг, вейники, кипрей Батпақты, иван-шай, пушица кездеседі. Нашар ластанғанда бастапқы молшылықтың шөпті өсімдіктермен қол жеткізу 3-5 жыл ішінде, орташа алғанда — 5-15 жыл ішінде болады. Қатты ластанған учаскелерде бөренелер, бұталар мен басқа да құнды бұталарды қалпына келтіру үшін ондаған және жүздеген жылдар қажет болады, олардың жоғалуы жиі байқалады. Сүрекдіңдермен салыстырғанда, топырақ астындағы тірі жамылғылар токсикантқа аса сезімтал және қайта құнарландыруға дейін және одан кейін мазутталған учаскелердің орман жарамдылығының әлеуетті фитоиндикаторы болып табылады [3].
Осылайша, жоғарыда аталған барлық факторлар мұнайдың ластануын жою және бұзылған топырақты қалпына келтіру проблемасын өте өзекті етеді. Ол үшін түрлі әдістер қолданылады. Негізінен бұл фиторемедиациялық, биотехнологиялық, адсорбциялық және техникалық. Мұнаймен ластанған шымтезек топырақтарын қайта құнарландыру мәселесін шешкен кезде, көп еңбекті қажет ететін, қымбат операцияларды талап етпейтін, микроорганизмдердің көмірсутекті қышқылдау мәдениетін бөлумен, өсірумен және енгізумен байланысты ластанған топырақтың аборигендік мұнай сіңіру микрофлорасының белсенділігін ынталандыру тәсілдерін әзірлеу орынды болып табылады [4].
Сорбциялық қасиеттері бар табиғи материалдарды пайдалануға негізделген әдістер жеке орын алады. Мұндай материалдардың бірі табиғи алюмосиликатты материалдар болып табылады. Ластанған топырақты қалпына келтіру үшін оларды қолдану бірқатар жағдайларда басқа әдістермен салыстырғанда анағұрлым тиімді нәтижелер алуға мүмкіндік береді. Табиғи алюмосиликатты материалдар қоршаған ортаның экстремалды факторларына жоғары төзімділікке ие, оларды микробты препараттарға қарағанда алу және пайдалану айтарлықтай оңай.
Төменгі Еділ аймағында ластанған топырақты қалпына келтіру үшін пайдаланылуы мүмкін алюмосиликатты жыныстардың перспективалы кен орындары бар. Негізінен опалмен қалыптасқан тұқымдарды цеолитке белгілі бір балама ретінде қарастыруға болады. Бұл кеуектілігі мен беті өте дамыған аморфты кремнийлі түзілімдер, сондай-ақ сорбциялық қасиеттері бар. Кен орны бойынша зерттелген тау жыныстары өте тығыз алюмосиликатты, цеолит құрамды ашық сұр және Қою сұр түсті алевриттен ұсақ аммит өлшеміне дейін. [1]
Атқарылған жұмыс барысында 10 ШЖШ-дан асатын концентрацияларда топырақтың мұнай өнімдерімен ластануы анықталды. Опоки 500 кг/га көлемінде енгізілді. Бұл эксперимент 5 рет қайталанып өткізілді. Опок енгізусіз, сол ластану деңгейінде бақылау болды. Шаю суларындағы мұнай өнімдерінің қалдық концентрациясы, өсімдіктердің жасыл массасының өнімділігі зерттелетін материалдар тиімділігінің өлшемі ретінде пайдаланылды.
Мұнай өнімдерімен ластанған топырақта өсірілген ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасына опоктардың әсерін бағалау бойынша тәжірибелерде экологиялық қауіпсіздік міндеттерін қамтамасыз ету үшін опоктарды одан әрі пайдалану бойынша оңтайлы болжам жасауға мүмкіндік беретін нәтижелер алынды (кесте. 1).
Алынған нәтижелер өнім массасы бойынша эксперименталдық деректермен үйлеседі және енгізудің ерте мерзімінде опок пайдалану мұнай өнімдерінің шоғырлануын төмендететіні туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл топырақтағы мұнайдың табиғи деструкторлары болып табылатын микроорганизмдер үшін оңтайлы режимді жасауға байланысты болуы мүмкін. Мұндай режимге қол жеткізу опок топырақтан биогенді микроэлементтерді қарқынды адсорбциялау қабілеттілігіне байланысты.
Енгізілген опок саны жуу суларындағы мұнай өнімдерінің қалдық шоғырлануын азайту тиімділігін тікелей анықтайды. Опок массасының артуы мұнайдың концентрациясын шекті нұсқада 10% — ға қысқартуға мүмкіндік берді, алайда экономикалық пайымдауларға сүйене отырып, мұндай ұлғаю біздің есептеріміз бойынша ластанған аумақтарды тасымалдау мен рекультивациялау шығындарын ақтамайды.
Алынған нәтижелер құрамында цеолит бар опоктарды мұнаймен ластанған топырақты қайта өңдеу үшін одан әрі пайдалануға қатысты оң болжам жасауға мүмкіндік береді.
Әдебиеттер тізімі:
Опока Астрахань облысы: Монография / Н.Н. Алыков, Т. В. Алыкова, Н.М. Алыков; ред. д.М. Алыкова. Астрахань: «Астрахан университеті» баспа үйі, 2005.140 Б.
Петров М. Т. Экологиялық негіздері жерді қалпына келтіру. М.: Ғылым, 1995. — 183 б.
Соромотин А. В., Гашев С. Н., Гашева М. Н., Быкова Е. А. орман биогеоценоздарына мұнай ластануының әсері / / I Бүкілодақтық материалдар. конф. «Мұнай-газ кешенінің экологиясы». Вып. I. 2-Бөлім. М., 1999. 180-191.
Терещенко Н.Н., Лушников, С. В. Пышьева Е. В. Рекультивация мұнаймен ластанған топырақ // Экология және өнеркәсіп Ресей, 2002. № 10. С. 14-17.
Дәйексөзді дұрыс ресімдеуді ұмытпаңыз:
Вилкова Ю. Е. ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ АЛЮМОСИЛИКАТНЫХ ЖЫНЫСТАРЫНЫҢ САЛДАРЫН ЖОЮ ҮШІН МҰНАЙ ТОПЫРАҚТЫҢ ЛАСТАНУ // Жастар ғылыми форумы: Жаратылыстану және медициналық ғылымдар: электр. мат бойынша СБ. ст. II Халықаралық. студ. ғыл.-практ. конф. № 2(2). URL: https://nauchforum.ru/archive/MNF_nature/2.pdf (өтініш берген күні: 01.11.2019)