Жыныстық гормондардың ОЖЖ кейбір медиаторларға қатысты нейромодуляторлық әсері бар екені белгілі. Ал мидың нейромедиаторлық жүйелерінің бірқатар теңгерімінің арқасында индивид белгілі бір психоэмоционалдық бейініне ие болғандықтан, жыныс гормондарының алмасуының бұзылуы осы саладағы бұзылулардың (мысалы, үрейлі және депрессивті) әртүрлі кешеніне әкелуі мүмкін [3, 28-34; 5, б. 4-11]. Ерлер мен әйелдердің гормоналды мәртебесін қандай да бір жолмен модульдейтін әр түрлі препараттарды кеңінен қолдануға байланысты осы гормоналды жүйелердің индивидтің психоэмоционалдық жағдайына әсерін зерттеу өзекті болып табылады.
Зерттеудің мақсаты-кейбір психоэмоционалдық көрсеткіштердің көріністеріне белсенділіктің бастапқы деңгейі әртүрлі АҚ егеуқұйрықтардың еркектері мен аналықтарындағы жыныс гормондары рецепторларының әсер ету сипатын анықтау.
Материалдар мен әдістер. Эксперимент 80 тұқымсыз зертханалық егеуқұйрықтарға (40 аналық және 40 еркек) жүргізілді. Мінез-құлық белсенділігі тест жағдайында тесілген алаңды (ПП), онда зерттеу белсенділігі қызмет ететін маркерлік көрсеткіш (ИА, тік тіреулердің жиынтық саны және күзен тесіктеріне қарап шығу) орнатылды; бұдан басқа, ПП жағдайында қиылысқан квадраттардың жалпы саны ретінде қозғалу белсенділігінің деңгейін (иә) орнатты [7, 29-34 б.]. Үрейленуді тест жағдайында лабиринттің ашық кеңістігінде жалпы уақыт бойынша көтеріңкі айқас тәрізді лабиринт (ПКЛ) анықтады[3, б. 28-34]. Депрессивность және эмоциясы егеуқұйрықтардың бағалады тестідегі Порсолта санау жолымен жалпы уақыт қозғалмау санын нәжістік болюстер үшін, тиісінше [8, б. 53-59]. Бақылаулық (бастапқы) тестілеуден кейін аналықтары мен еркектері сигмалдық ауытқуы бойынша үш топқа бөлінді, оларда өңделген алаңдағы зерттеу мінез-құлқының айқындылығына сәйкес. Эксперименттің келесі кезеңінде жануарларда жыныстық гормондардың рецепторларын бұғаттау жүргізілді, содан кейін егеуқұйрықтар жоғарыда көрсетілген тесттер жағдайында қайта тестілеуден өтті. Еркектерде андрогендердің рецепторларын бұғаттау андрофарма («Фармак» ААҚ, Украина) тері астына 14 күн бойы 150 мг/кг дозада жүргізілді [5, 4-11 б.]. Аналықтардағы эстрогендердің рецепторларын оқшаулау 14 күн ішінде 10 мг/кг дозада тамоксифеннің («здоровье «фармацевтикалық компаниясы» ЖШҚ, Украина) тері астына инъекциялау жолымен жүргізілді [3, 28-34 Б.].
Алғашқы эксперименттік деректер жалпы қабылданған математикалық статистика әдістерінің көмегімен өңделді. Зерттелетін Жануарлар популяциясын депрессивтіліктің түрлі деңгейі бар кіші топтарға бөлу сигмалдық ауытқулар бойынша жүргізілді. Бақылау зерттеулерінің нәтижелері арасындағы айырмашылықтардың шынайылығын бағалау үшін және тәжірибелік және бақылау деректері арасындағы айырмашылықтардың шынайылығын бағалау үшін Манна-Уитни U-критериі қолданылды. Материалды математикалық өңдеу STATISTIKA 6.0 және Excel бағдарламаларының пакеті арқылы жүргізілді.
Нәтижелері және оларды талқылау. Бақылау (бастапқы) тестілеу нәтижелеріне сәйкес тесілген алқапта жануарлардың бастапқы топтары зерттеу белсенділігінің әртүрлі деңгейі бар кіші топтарға бөлінді: белсенділіктің төмен деңгейі (МБ) аналықтарының 35% — ы және аналықтарының 30% — ы, орташа-40% — ы және аналықтарының 35% — ы, жоғары-аналықтарының жалпы санының 25% — ы және аналықтарының жалпы санының 35% — ы көрсетілді.
Егеуқұйрықтардың еркек және ұрғашы әйелдерінің психоэмоционалдық профилі, зерттеу белсенділігінің деңгейі бойынша бастапқы жағдайларда 1-кестеде көрсетілген.
Кестеде ұсынылған деректерден көрініп тұрғандай, бастапқы жағдайларда орташа және жоғары белсенді аналықтарда қозғалыс белсенділігінің айқындылық деңгейі өзгеше емес. Еркектерде бұл көрсеткіш зерттеу белсенділігінің деңгейімен нақты үйлеседі. Порсолт сынағында орнатылған екі жыныстың депрессивтілік деңгейі барлық жануарларда олардың белсенділігінің бастапқы деңгейіне қарамастан бірдей. Сол сияқты, әр түрлі топтағы еркектердің эмоционалдық деңгейі бойынша айырмашылығы жоқ.
Алайда, бастапқы белсенділігі төмен ұрғашы аналықтарға және белсенділігі жоғары еркектерге егеуқұйрықтардың басқа топтарына қарағанда үлкен алаңдаушылық тән, ал бастапқы белсенділігі жоғары ұрғашы аналықтарға — эмоциялық аз.
Зерттеудің келесі кезеңінде еркектерде және эстрогендерде андрогендердің рецепторларын бұғаттаудың кейбір психоэмоционалдық сипаттамаларының айқын көрінуіне әсер ету дәрежесі анықталды. Мысалы, жыныстық гормондардың рецепторларын бұғаттау ИА болған жағдайда орташа 60-67 % (p<0,01) және иә болған жағдайда 50-58 % (p<0,01) жоғары сүректі аналықтарда және еркектерде зерттеу, сондай-ақ қозғалыс белсенділігінің тежелуіне әкелді (сурет. 1, 2). Бастапқы орташа белсенділік деңгейі бар аналықтардағы тамоксифеннің эстрогенді әсері ұқсас әсерге — мінез-құлық белсенділігінің (85-90 %, p<0,01) Елеулі қысқаруына әкелді. Осы топтың еркектерінде андрогендердің рецепторларын бұғаттау қозғалу белсенділігінің артуына әкелді. Осы фармакологиялық әсерлерге сезімталдықтың бастапқы белсенділігі төмен егеуқұйрықтары өңделген алаң жағдайында көрсетілмеді.
1-сурет. Тамоксифеннің зерттеу (А) және қозғалу (Б) дақылданған өрісте аналықтарының белсенділігіне әсер ету сипаты
Ескертпе:*, * * — айырмашылықтар статистикалық мәні бар (р<0,05) және (р<0,01) бастапқы көрсеткіштермен салыстырғанда.
Жыныстық гормондар рецепторларының бұғаттау белсенділігінің бастапқы деңгейі бойынша ерекшеленетін көтерілмелі крест тәрізді лабиринтте егеуқұйрықтардың үрейлену көрсеткішіне әсер етуі туралы келесідей анықталды. Тамоксифеннің антиэстрогенді әсері жоғары белсенді аналықтарға анксиогенді әсер етті: осы топшадағы егеуқұйрықтардың ашық кеңістікте болу уақыты бастапқы мәндерге қатысты 63,6 % (p<0,01) қысқарды. 3, А). Тамоксифен қалған топтардың аналықтарының алаңдаушылығына әсер еткен жоқ. Еркектерде жыныс гормондарының рецепторларын бұғаттау орташа және белсенді егеуқұйрықтарда (сурет. 3, Б).
2-сурет. Зерттеу (А) және қозғалу (Б) еркектердің шикі өрісте әсер ету сипаты
Ескертпе:*, * * — айырмашылықтар статистикалық мәні бар (р<0,05) және (р<0,01) бастапқы көрсеткіштермен салыстырғанда.
Эстрогендердің рецепторларын бұғаттаудың айқын депрессогендік әсері Порсолт тестісі жағдайында барлық бастапқы белсенді топшалардың аналықтарында анықталды (сурет. 4, А): депрессия көрсеткішінің артуы орта есеппен 55-тен 70% — ға дейін (p<0,05) құрады. Андрофарм еркектердің депрессивті статусына антидепрессивті әсер етті, алайда бұл өзгерістер дұрыс болған жоқ (күріш. 4, Б).
3-сурет. Еркектердің (А) және еркектердің (Б) ашық кеңістігінде крест тәрізді лабиринтте болу уақытына жыныстық гормондардың рецепторларын бұғаттаудың әсер ету сипаты
Ескертпе: * * — бастапқы көрсеткіштермен салыстырғанда статистикалық мәні бар (р<0,01).
4-сурет. Порсолт сынағындағы жыныстық гормондар рецепторларының аналықтардың (А) және еркектердің (Б) депрессивтілік көрсеткішіне әсер ету сипаты
Ескертпе: * — бастапқы көрсеткіштермен салыстырғанда статистикалық мәні бар (р<0,05).
5-сурет. Порсолт сынағындағы ұрғашылардың (А) және ұрғашылардың (Б) эмоционалдық көрсеткішіне жыныстық гормондардың рецепторларын бұғаттаудың әсер ету сипаты
Ескертпе: * — бастапқы көрсеткіштермен салыстырғанда статистикалық мәні бар (р<0,05).
Қолданылатын препараттардың жануарлардың эмоционалдығына әсер ету сипаты 5-суретте көрсетілген. Тамоксифен тек қана ұрғашы ұрғашы ұрғашы ұрғашының (3,8 есе, p<0,05) ұлғаюына әсер еткендігі анық; андрофарманың әсері бастапқы белсенділігі төмен еркектерде осы көрсеткіштің үштен бір бөлігіне (p<0,05) тежелуіне алып келді.
Қорытындылар:
1. Тесттегі зерттелетін жануарларды бастапқы тестілеу нәтижелері өңделмеген алқап белсенділік деңгейі бойынша ерекшеленетін Жануарлар Егеуқұйрықтарының бір текті популяциясының арасынан ерекшелеуге мүмкіндік берді. Эксперименталды Жануарлар туған сәттен бастап бірдей жағдайда ұсталғанын және бірдей тамақ алынғанын ескере отырып, жүргізілген эксперимент осындай психоэмоциялық көрсеткіш белсенділіктің деңгейі ретінде генетикалық детерминирленген болып табылады деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
2. Бастапқы белсенділік деңгейі бойынша ерекшеленетін Жануарлар депрессия деңгейі бойынша ерекшеленбейді.
3. Бастапқы төмен белсенділік деңгейі бар аналықтар мен еркектер тиісінше эстроген және андрогендік рецепторлардың бұғаттауға сезімталдығын көрсетпейді.
4. Аналықтардағы эстрогендердің рецепторларын іріктеп бұғаттау жануарларға олардың мінез-құлықтық белсенділігінің бастапқы деңгейіне қарамастан депрессогендік әсер етеді. Еркектерде андрогендердің рецепторларын іріктеп бұғаттау жануарларға олардың мінез-құлықтық белсенділігінің бастапқы деңгейіне қарамастан анксиолитикалық әсер етеді.
Әдебиеттер тізімі:
Амстиславская Т. Қ. Жыныстық белсендіру еркек: мінез-құлық және гормондық жауап / Т. Ж. Амстиславская, К. В. Осипов // Бюллетель СО РАН. — 2003. — № 3. — с. 112-114.
Бабичев В. Н. Әсері эстрогендер орталық жүйке жүйесі / В. Н. Бабичев // Вестн. Рос.АМН. — 2005. — № 6. — с. 45-53.
Казакова С. Б. Әсері тамоксифен арналған мазасыздану у интактных және овариоэктомированных ұрғашы егеуқұйрықтардың / С. Б. Казакова, Ю. м. а. Федотова, Н.С. Сапронов // Сарап. және клинич. фармакология. — 2007. — № 5. — б. 28-34.
Караева, Е. Н. Жаңа аспектілері қолданылу эстрогендер / Е. Н. Караева // Сарап. және клинич. фармакология — 2003. — № 4. — с. 71-78.
Резников А. Г. Блокаторлар андроген рецепторлардың және оларды қолдану биология және медицина / А. Ж. Резников // Досягнення біології та медицини — 2004. — № 1. — с. 4-11.
Сапронов Н.С. Өзара іс-қимыл жүйке және гормондық факторлардың іске асыру жоғары функцияларының ми / Н.С. Сапронов, Ю. М. А. Федотова, О. О. Масалова // Мед.академич. жұрн. — 2008. — Т. 8, № 1. — с. 12-21.