Көп жылдық шөптер жапырақтардың бейнесі, биіктігі және орналасуы бойынша 4 түрге бөлінеді: үстіңгі, төменгі, жартылай үстілік және жерге жақын-қаптау.
Жоғарғы Өсімдіктер бұта биіктігі 0,4-1 м және одан да көп генеративті және ұзартылған вегетативтік өскіндердің басым болуымен сипатталады. Генеративті қашулар жапырақтардың жалпы массасымен осы қашу салмағының 20% — ға жуық шағын (3-5 жапырақтары) келбетіне ие. Ұзарған вегетативтік қашулар өсіп-өну салмағының 50% — дан астам жапырақтарының массасы бар жоғары қабаттылығымен ерекшеленеді (қашуда 5-10 жапырақ). Бұл қашудың жемдік құндылығы жоғары. Дәнді шөптерде жапырақтар биіктігі бойынша бірқалыпты немесе бірқалыпты орналасады, бұршақтарда жапырақтардың негізгі массасы сабақтардың жоғарғы бөлігінде шоғырланған, сондықтан оларды шабу кезіндегі жоғалтулар аз (5-10%). Орман шөптер негізінен шабындық өсімдіктер ретінде пайдаланылады, өйткені жаю кезінде олар шөптен тез түседі.
Жоғарғы өсімдіктерге мыналар жатады: тұқымдастардан – сүйексіз алшақ, шабындық тимофеевка, жатаған бидайық, қамыс тәрізді канареечник және т. б.; бұршақтан – луговой және гибридті беде, егістік жоңышқа, егіс эспарцеті, Кавказ және құмды, Шина, вика және т. б.; басқа тұқымдастардан – жұқа осока, тұтқыр жапырақты таволга, Солтүстік маренник, шыбын т. б. жатады.
Жапырақтардың негізгі массасы қашу түбінде шоғырланған және өнімнің ең құнды бөлігінің жоғалуын шабу кезінде 30-35% жетеді. Ең жоғары өнімділік жайылымдық пайдалану кезінде қамтамасыз етеді. Оларға мыналар жатады: астық тұқымдастарынан – луговой мятлик, бороздты сұлы (типчак), жайылымдық райграс,Ситник Қасқыр, жұқа жұқа сұлы, Лессинга сілемдері идр.; бұршақтан-кеміргіш және құлпынай, жоңышқа сары және т. б.; басқа тұқымдастардан – щавелек, черноголник, Кебу және дөңмаңдай осок, гусиная кеспе және т. б.
Жартылай үтік өсімдіктер екі бірінші түр арасында аралық орын алады, бұтада қысқартылған және ұзартылған вегетативтік қашулар басым. Бұл шабындық-жайылымдық өсімдіктер. Оларға луговой және кедір-бұдырлы Түлкі, құрама кірпі, гребневидті еркекшөп және т. б. жатады.
Жер бетіндегі өсімдіктер кейде Розетка түрінде жиналған тамыр жапырақтары бар. Сабақ жапырақтары ұсақ немесе мүлдем жоқ. Олардың арасында одуванчик, подорожник, манжетка және т. б. деп атауға болады.
2. Табиғи жем-шөп алқаптарының беткі және түпкілікті жақсаруы деп нені түсінеді?
Ресей Федерациясы бойынша орташа табиғи жем-шөп алқаптарының өнімділігі 1 Га құрғақ массаның 0,5…0,7 т құрайды. Табиғи жем-шөп алқаптарын геоботаникалық және мәдени-техникалық зерттеу нәтижелері олардың 7 млн га алқабы бұталанып, ағашталған, 1,3 млн га құнарландырылған, 8,8 млн га қайта тазаланған, 9,5 млн га эрозияланған, 3,1 млн га зиянды, улы және жеуге болмайтын шөптермен ластанғанын көрсетті. Барлық табиғи азықтық алқаптардың 60% — дан астамы жақсартуды талап етеді.
Жем-шөп алқаптарын жақсартудың мақсаты-олардан алынатын жем-шөп жинау мен сапасын арттыру. Бұған: 1) азықтық алқаптардың пайдалы алаңын ұлғайтуға бағытталған мәдени-техникалық жұмыстарды жүргізуге; 2) Топырақтың су-әуе режимін жақсартуға; 3) Топырақтың тағамдық режимін жақсартуға; 4) шөптердің ботаникалық құрамының қолайлы жағына өзгертуге қол жеткізіледі.
Мәдени-техникалық жұмыстарды жүргізу жем-шөп алқаптарының пайдалы алаңының ұлғаюына және ағаш-бұта өсімдіктерін, түбірлерді, кочкаларды жою, тастарды, көмілген сүректі жою, топырақты бастапқы өңдеу және үстіңгі бетті жоспарлау есебінен топырақты дақылдауға ықпал етеді.
Қолайлы су-ауа режимі құрғату, суландыру, сондай-ақ тесу, үйкелу және басқа да қопсыту тәсілдерін жүргізе отырып жасайды.
Топырақтың азық-түлік режимі минералды және органикалық тыңайтқыштарды енгізумен, әктасумен, гипстеумен жақсартады.
Шабындықтар мен жайылымдар шөптерінің ботаникалық құрамын жақсартуға арамшөптерді жою арқылы, бағалы азықтық шөптерді жақсартылған шөптерге себумен және шөптердің жаңа себумен қол жеткізіледі.
Бұл іс-шаралар топтары үстіңгі және түбегейлі жақсарту жүйелерінде орындалуы мүмкін. Беттік жақсарту кезінде жұмыс істеп тұрған шөпте жүргізіледі. Кейде бұл шөп топырақты терең емес механикалық өңдеу арқылы ішінара жойылуы мүмкін.
Түбегейлі жақсарту механикалық немесе химиялық өңдеу жүргізу жолымен табиғи шөптерді толық жоюды және оның орнына жаңа шөптерді жасауды көздейді.
Құрамында 30…40% — дан астам бағалы жемдік шөптер болған жағдайда және ағаш өскен, бұдырланған және құнарланған жағдайда (25…30% — дан кем алаң) шабындықтар мен жайылымдарды жер үсті тәсілімен жақсартады.
Тамырлы жақсартуда өте бұта, қазылған, Батпақты мал азығы алқаптары аз құнды шөптер, қатты сынған ластанған жайылымдар қажет.
Шөп егілген шөптердің түптерін бөлгеннен кейін қайта егілген кезде қайта қызмет ету деп аталады.
Жер үсті жақсартылған кезде жемдік алқаптардың өнімділігі 2…3 есе, ал түбірлік жағдайда – 3…5 есе артуы мүмкін. Алайда, жер бетіндегі жақсартуды жүргізуге арналған энергияның жиынтық шығындары түбірінен 4…5 есе төмен, сондықтан жақсартудың бірінші кезектегі объектілері әлсіз дәрежеде бұстарланған, құнарланған және ластанған жемдік алқаптар болуы тиіс.
3. Пастбищеоборот
Жыл сайын жайылымдарды бір мерзімде дұрыс емес, шаблонды пайдалану-өнімділіктің төмендеуінің және шөптің ботаникалық құрамының нашарлауының маңызды себебі. Мұндай жайылымдарда жемдік жағынан ең құнды өсімдіктер түсіп, арамшөптерді алмастырады, өйткені жайылымды дұрыс пайдаланбау өсімдіктердің қоректік заттарды жинақтауы мен жұмсауының қалыпты барысын бұзады. Бұл ретте жайылымдардың өнімділігі күрт төмендейді.
Мал азығының қадір-қасиетінің нашарлауына және табиғи және сеппелі жайылымдардың шөбі түсімінің төмендеуіне жол бермеу үшін жайылымдарды пайдалану жүйесін қолдану қажет, яғни жайылымдар айналымын енгізу қажет.
Жайылым айналым деп белгілі бір тәртіппен (маусым бойы, бір жылдан кейін немесе бірнеше жылдан кейін) оларды пайдалану мерзімдері мен тәсілдері өзгертілетін жайылымдарды пайдалану және оларға күтім жасау жүйесі аталады. Ол үшін мезгіл-мезгіл шөп жаю және шөп шабу мерзімдерін ауыстыра отырып, шөп шабуды кезектестіреді, тұқымдасқаннан кейін шөптерді шабады, жайылымға демалыс береді.
Жайылымдық айналым схемасын жасау кезінде әдетте мынадай іс-шаралар көзделеді::
мал жаюға арналған қораларды пайдалану тәртібін жыл сайын ауыстыру (мысалы, ағымдағы жылы мал жаю бірінші қорадан басталса, келесі жылы оны екінші қорадан, кейін үшінші қорадан және т. б. бастау керек.);
өткен жылы көктемде жаюды бастаған бірқатар қораларды шөп шабу үшін мерзімді пайдалану;
мерзімді кеш шабу( ұрықтандырғаннан кейін), ал қатты бұзылған жайылымдарда қажетті агротехникалық іс-шараларды жүргізе отырып, толық демалыс беру.
Мысалы, орман аймағында жайылым айналымында жайылымдар 11 қораға бөлінуі мүмкін, оның ішінде жыл сайын жетеуі жайылымға, екеуі – шөп шабуға және екеуі – жақсартуға пайдаланылады. Жекелеген жылдары 4…5 қорға дейін шөп шабуға тура келеді. 11 жыл ішінде әрбір загон 7 жыл жайылымға, 2 жыл шөп шабу ретінде және 2 жыл жедел қызмет ету үшін пайдаланылатын болады.
Жергілікті жағдайларға және жайылымдардың түріне байланысты жайылым айналымдарының басқа да схемаларын енгізуге болады.
Жайылым айналымдары астындағы алқаптарды және учаскелерді жылдар бойынша пайдалану тәсілдерінің кезектесуін жануарлардың өнімділігін (сүттің орташа тәуліктік сауығын, жүн қырқуын, тірі салмағының өсуін), жануарлардың түрі мен жас топтарын ескере отырып анықтайды. Ең алдымен бір жануарға және жалпы табынға бір тәуліктік шөп нормасын белгілейді.
Осы типті жайылымның өнімділігін және оны пайдаланудың оңтайлы уақытын басшылыққа ала отырып, жайылымдарды оталау күнтізбесін әзірлейді және қоралар санын, оталау алаңын (бір рет, бірнеше рет пайдаланылатын отав және т.б.) анықтайды, бұл жекелеген загондарды жылдар бойынша кезектестіру схемасын құруға мүмкіндік береді. Содан кейін күтім жасау жөніндегі іс-шараларға сүйене отырып, осы аймақ және жайылым түрі үшін жайылым айналымын белгілейді.
Жайылымдық кезең ұзақ және табиғи жайылымдардың өсімдіктері отаваланғаннан кейін аз отавалар беретін шөлейтте жайылым айналымының өзге схемасы бар. Жайылымдық кезеңнің ұлғаюымен оңтүстікке жылжуына қарай загондар саны өседі, бірнеше рет отау алаңдары азаяды және бір рет отау алаңдары ұлғаяды.
Жайылым айналымын енгізген кезде жайылымдардың шаруашылық жағдайлары мен табиғи ерекшеліктерін ескереді, бірінші кезекте азып-тозған шөптерді жақсартады, олардың өсімдіктерінің құрамына сәйкес әртүрлі учаскелерді дәрілеу кезектілігін белгілейді. Жекелеген учаскелерде жайылымды тоқтатқан кезде жайылымдарға уақытша демалыс берудің маңызы зор. Олардың өсімдіктері тұқымдандырылғанға дейін дамиды, содан кейін бұл учаскелерді шөп шабу немесе жаю үшін пайдаланады. Тіпті жақсы жаю, өйткені тұқымдар егіледі-бұл әсіресе оңтүстік аудандар үшін маңызды.
Жеткілікті жақсы шөбі бар жайылымдық учаскелерде жемшөп алқаптарын уақытша шабындық-жайылымдық пайдалануды ұйымдастыру орынды. Шабындық жылдары бұл бағалы жоғарғы дақылдар мен кейбір бұршақ тұқымдастардың өсуіне және дамуына, ал жайылымдық пайдалану жылдарында – құнды жемдік төменгі шөптердің өсуіне ықпал ететін болады. Мал жаю мен шөп шабудың кезектесуі жем-шөп алқаптарының өнімділігін айтарлықтай арттыруға ықпал етеді. Болып саналады, бұл кезекпен жаю және шөп шабу арқылы бір-екі жыл. Учаскелердің көлемі мен саны малдардың жайылымдық азыққа және пішенге деген қажеттігіне байланысты. Жайылым айналымдарын енгізген кезде жайылымдарды жақсарту және оларды күту жөніндегі барлық шараларды қораларды пайдалану сипатына сәйкес жүргізу қажет.