Отбасының эволюциясы кез келген халықтың тарихи даму процесінде маңызды рөл атқарады. Отбасы тарихы бойынша зерттеулер, әсіресе, әлеуметтік архаикалық формаларды ұзақ уақыт сақтаған халықтарда, атап айтқанда, отбасы ұйымдарында аса өзекті болып табылады, олардың қатарына ауылкупалар да жатады.
Ауыл шаруашылығы – Батыс Сібірдің аумағында дисперсті қоныстанған шағын халық (3,6 мың адам 1979 жылғы санақ мәліметтері бойынша). Солтүстік ауылдық окупалар Таза бассейні (Красноселькупский және ішінара Ямало-Ненецк автономиялық округінің Пуровский аудандары) және Турухан бассейні (Краснояр өлкесінің Турухан ауданы) мекендейді. Оңтүстік (Нарым) ауылдық окупалар Томск облысы (Оби жағалауы мен бассейні) шегінде тұрады. Ауыл шаруашылығының дәстүрлі сабақтары — аң аулау, балық аулау, бұғы шаруашылығы, жинақтау (самырсын жаңғағы, жидектер және т. б.).
Отбасылық қатынастардың негізгі түрлерін (отбасы типтерін, отбасылық қарым – қатынастарды, «семья-общество» селькупов) қарастырайық, сондай-ақ осы халықтың отбасының трансформациясының себептері мен сипатын зерттейміз.
I ТАРАУ . АРХАИКАЛЫҚ ОТБАСЫЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ-БАУЫРЛАС ОТБАСЫ
Бауырлас отбасы
Сәйкес Исповедным росписям, XIX ғ. селькупская отбасы алмады тұратын ересек ағалары бастап әйелдерімен мен балалар. Өз отбасылары болған ағалардың үлкен ұлдары осы үлкен отбасында қалды. Оның саны жекелеген жағдайларда 20 адам және одан да көп болды, ал солтүстік ауылдық жерлерде орта есеппен 16,3 адам және нарымдарда 11,1 адам болды. Отбасылары екі-төрт буынға дейін болды.
Мысалы, н. отбасы Орыс 1).
Мұндай отбасылар тек туғандардан ғана емес, сонымен қатар немере ағаларынан да өте маңызды. Ағалардың бірі қайтыс болған жағдайда отбасында оның әйелі балалармен бірге өмір сүреді. Егер ағасы өлсе, оның жесірі отбасы басшысы болды. Кейбір жағдайларда немере ағасы отбасының басшысы бола алады,сол кезде ағасы оның мүшелерінің бірі ретінде көрінді.
Осылайша, біріншіден, аталған түрдің отбасына оның басшысының белгісіздігі тән болды. Мұндай жағдайдың себебі отбасы басшысын айқын көрсету мүмкін емес.
Екіншіден, отбасы құрылымын құжаттарда Ағайындылар, Ағайындылар, ұлдар, немере-шөберелер ретінде көрініс тапқан ерлердің туысқандарының сүйектері анықтады.
Құжаттарға сәйкес, тіпті 20-шы жылдардың ортасында да ауылдық отбасылардың 12% — дан астамы жоғарыда қарастырылған құрылымға ие болды.
Қазіргі заманғы ақпарат берушілердің көпшілігі осындай отбасылардың бұрыннан бар екендігі туралы есімде. М. Т. Кусамин (Фарково ауылы) өскен отбасы құрамын атап көрсете отырып, былай деп хабарлайды: «үш ағасы өмір сүрді. Екі баласы бар бір үйленген, екіншісі бос, әкесі мен анасымен».
«Менің әкем Андреев, — дейді Р. А. Андреева, — Церковенскіде дүниеге келген. Мен кішкентай болған кезде, барлық үш әкесі бірге тұрды. Әкесінің ағасы үйленген «.
Селькупов үшін отбасының ұқсас құрамы мүлдем табиғи болды. Сонымен қатар, ағайынды-қожайындар тек туған-туыстары ғана емес, коллатералды болуы мүмкін.
Шаруашылығы
Отбасы балық аулау мен аң аулауға негізделген кешенді шаруашылық жүргізді (бұғы шаруашылығы көлік қатынасындағы аңшылық кәсіпшілігін қамтамасыз етті). Қысқы уақытта отбасының барлық мүшелері бір үлкен жертөледе тұрды және аң аулау кезінде бір тұрақтан екіншісіне бірлескен қоныс аударды (аң аулау процесі жеке сипатқа ие болды). Жаз бойы балық аулау кезінде «қала» шағын өзендері мен жылғаларын алып жүргендіктен, үлкен отбасы ағайындардың шағын отбасыларына уақытша бөлінуі мүмкін, олардың әрқайсысы өзендердің бірінде тиекке қызмет көрсетіп, сол уақытта тұрып, басқалардан бөлек тамақтанды.
Еңбекке қабілетті ерлердің аға буыны («ағалары-иелері») тек қана еңбек процесін ұйымдастырып қана қоймай, отбасылық-еңбек ұжымының сүйектері болды. Ең тәжірибелі, Ең үлкені, ағайындылардың ішінен отбасында көшбасшы (бірақ үстемдік емес) жағдайға ие болды. Ол барлық бағалы аңдарды жинап, оны сатқан, қажетті тауарлар мен өнімдерді сатып алған, осылайша отбасының сыртқы әлеммен іскерлік байланыстарын жүзеге асырған. Бұл ретте ол барлығымен бірге еңбек етті. Еңбек сипатына (ұжымдық немесе жеке) қарамастан, отбасындағы еңбек өнімдерін қоспағанда, барлықтарды тұтыну ұжымдық болды, бұл өндіріс құралдарын, атап айтқанда бұғыларды, сондай-ақ игеру және ұзақ пайдалану құқығы бойынша отбасы ие болған кәсіп орындары («егер отбасы осы жерде ұзақ өмір сүрсе, онда оларда аң аулау үшін өз аумағы бар «).
Отбасы мен оның игілігі барлық ересек ер адамдардың ісі болды. Әйелдер өздерінің шағын отбасы мүшелеріне үлкен отбасы үшін (балық дайындау, тері өңдеу, нан пісіру және т.б.) жұмыс істерімен бірге қамқорлық жасады.
Көрініс нысандары, отбасылық қарым-қатынастарды селькупском фольклоры
Ауылдық фольклор шығармаларының арасында кейіпкерлер болып табылатын аңыздар мен ертегілер жиі кездеседі. «Кенгерсаль» ертегісінде бірге тұратын үш ағайынды туралы әңгіме болып отыр, олардың арасындағы қарым-қатынастардың ерекше сипаты атап көрсетіледі. Екі ағайынды, үшінші адамға ашуланып: «Сен жаман қалайсың. Сені өлтіру аз. Бірақ өз інісін қалай өлтіре аламыз? Міне, міне, сені ағаштың астында қалдырамыз. Бір өмір, қалай білесің?». Бұл ағалардың бірге өмір сүруінің табиғи екендігін ғана емес, сонымен қатар ағасының отбасынан өз еркімен кетуінің ойламағанын, ал одан қуылу жазаның жоғары шарасы болғанын да көрсетеді.
Тұрғын үйлер мен зираттар
Жалпы шаруашылық жүргізген адамдардың бұрынғы Елеулі топтарының бар екендігі туралы ескі тұрғын үйлер мен зираттардың сипатын да дәлелдейді. Селкупов қоныстандыру ареалдарында әртүрлі уақытта ірі көлемдегі топырақ қалдықтары табылды. Олардың қатарына, атап айтқанда, Томск облысының Асинов ауданындағы А. П. Дульзон табылған үш камералы тұрғын үйлердің қалдықтары жатады.
Алайда, тұрғын үй сипатының өзі, егер осы тұрғын үйдің бұрынғы мекендеушілерінің жерлеу ерекшеліктері болмаса, онда тұрған отбасылардың құрылымы туралы айтар еді. Белгілі болғандай, бұл селькупов бытовала дәстүр, оған сәйкес покойника жерледі жанында бұрын қайтыс болған ағасы-інісі немесе ағалар.
Сиқырлы көзқарас
Ағайындылар, Ағайындылар мен немере-шөберелерді біріктіретін ерекше қарым-қатынас реликтері (кейінірек) ауылкуповтардың кейбір салт-дәстүрлері мен діни көзқарастарында көрініс тапты. Мәселен, кез келген жағдайда ағасына, ағасына, ағасына (нақты немесе сиқырлы әрекеттермен) зиян келтірмеді. Мысалы, иесі болмаған кезде жоғалып кеткен заттарды іздеу туралы айтып бере отырып, М. Н. Ол: «Мен барамын, оны тастаймын, шайтан:» кім қызықтырды? «Оны тастаймын… және сұраймын (лақтырғанда күдіктінің аты аталды). Егер тұлға жоғары болса, онда дұрыс. Мен: «ағам немесе басқа адам?»Егер ағам болса, Мен ештеңе жасамаймын. Ағасын құртуға болмайды».
Ағалар мен жиені
Ағасы қарындасына қатысты қамқоршысы болды. Ауылкуп тұрғын болған жағдайда Сват функциясын әкесінің ағасы атқарды. Ол қалымды құрастыруға қатысты. Егер ағасы қайтыс болса, оның ағасы балаларын асырау керек.
Өз кезегінде немере-шөберелері (немере-шөберелері) өздерінің қарттары мен еңбекке жарамсыз ағаларына қамқорлық жасауы тиіс еді. Қоғамдық пікір ағаларға қатысты жағымсыз көріністерді балалардың ата-аналарына деген жаман қарым-қатынасы сияқты сөзсіз айыптады.
Мұрагерлік құқық
Отбасы ішіндегі қатынастардың ерекшелігі мұрагерлік құқықтың белгіленген егжей-тегжейлерінде де көрініс тапты. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 20 желтоқсандағы № 1370 қаулысына БАСПАСӨЗ-РЕЛИЗ XIX ғасырдың бірінші жартысында Костров былай деп белгіледі: «мал, бұғы және иттер, сондай-ақ балық аулау және аң құралдары аға ағасының басқаруындағы өлген адамның балаларына түседі». Бұл куәлік тұқым қуалаушылық құқықта екі үрдістің үйлесімділігін көрсетеді: бір жағынан, қайтыс болған адамның балалары мұрагерлері болып табылады, екінші жағынан оның ағасы мұраны «басқарады».
Ауылкуповтардың ауызша дәстүрінде осы уақытқа дейін тікелей, сондай-ақ коллатералды (жанама) сызық бойынша тұқым қуалаудың жаратылыстылығы туралы түсінік сақталды. Мысалы туралы айтқанда, тұқым қуалаушылықтың иелігінде аңшылық алқаптарын, информаторы дейді: «Бұл қалай родовые. Ұлынан ұлы мен ағасына барады. Ру бойынша беріледі».