Енді жарықтардың күнделікті тәжірибеде өте жиі кездесетін жеке түрлерін талдауға көшейік. Шап жарығы (Н. ingvinalis). Шап жарығы іш қабырғасы жарықтарының арасында ең жиі кездесетін түрі. Сыртқы жарықтардың барлық түрлеріне шаққанда шап жарығы 70 — 80 % құрайды (Маслов П.Н., 1964, Кукуджанов Н.И., 1969, Тоскин К.Д. және Жебровский В.В., 1983, Федоров В.Д., 1991 т.б.). Шап жарығы іш қабырғасының төменгі жағындағы шап ұшбұрышы (Венгловский ұшбұрышы) шеңберінде орналасады. Бұл ұшбұрыш мынандай анатомиялық құралымдармен шектеледі: төменгі жақта пупарт байламасы, жоғарғы жағы жамбас сүйегінің алдыңғы қырларын қосатын сызық бойы, ал ішкі жағынан тік бұлшық етінің сыртқы шеті. Аталған ұшбұрышта, өздеріңізге анатомия, топографиялық анатомия пәндерінен белгілі, шап өзегі (каналы) орналасады. Шап өзегінің бағыты қалыпты жағдайда, қиғаш болып келеді. Ол шап аймағының үстіңгі сыртқы жағынан басталып алдыңғы жаққа және төмен қарай бағытталады. Шап өзегінде, қалыпты жағдайда, ер адамдарда шәует бауы (ductus deferens), ал әйелдерде жатырдың дөңгелек байламасы орналасатыны (lig. teres uteri) да сіздерге бастапқы курстарда адам анатомиясымен танысу мерзімінен белгілі. Шап өзегінің ұзындығы орта есеппен 4 — 6 см тең. Оның төрт қабырғасын ажыратады. Алдыңғы қабырғасын іштің сыртқы қиғаш бұлшық етінің шандыры (апоневрозы-apon. m. obligvus ext.), артқы қабырғасын көлденең жатқан фасция, (f. transversa), төменгі қабырғасын пупарт байламасы (lig. Pouparti ing.), ал жоғарғы қабырғасын ішкі қиғаш және көлденең бұлшық еттердің (mm. obligvus int et transversa) шеттері құрайды. Шап өзегінің екі тесігі (сақинасы) болады: ішкі және сыртқы. Ішкі тесігі (сақинасы) алдыңғы іш қабырғасының іш қуысына қарайтын жағында орналасатын латеральді (fossa ingvinalis lat.) шұңқыршасына сәйкес келеді, ал сыртқы тесігі (сақинасы) сыртқы қиғаш бұлшық ет апоневрозының жамбас сүйегінің қасаға аймағында бөлінуінен құралады. Міне осы анатомиялық құрамалардан құрылатын өзекті (шап өзегі) бойлай пайда болатын жарықты қиғаш шап жарығы деп атаса, жоғарыдағы суретте көрсетілген медиальді шұңқыршадан басталып тікелей тері астына шығатын жарықты тік шап жарығы деп атайды.
Сонымен жарықтың іш қуысынан басталатын жерлеріне және шығатын жолдарына байланысты шап жарығының қиғаш және тік түрлерін ажыратады.
Қиғаш шап жарығының даму барысын бірнеше кезеңге (сатыға) бөлуге болады.
- Бастапқы кезең (алғашқы сатысы). Бұл кезеңде (сатыда) жарық шап өзегінің ішкі тесігінен (сақинасынан) шыға бастайды және тек сол аймақпен шектеледі. Жарықтың бұл сатысында ауру адам әлсін-әлсін, әсіресе ауыр зат көтергенде, көп жүргенде немесе қатты жөтелгенде іштің төменгі жағында сыздап білінетін ауру сезіміне немесе ыңғайсыз, қолайсыз жағдайлардың пайда болатынына шағымдануы мүмкін. Сырқаттың бұл сатысында жарыққа тән объективті белгілер, көбінесе, анықталмайды.
2 Өзектік кезең (шап өзегінің жарығы). Бұл сатыда жарық шап өзегін бойлап сонда толық орналасады, бірақ оның сыртқы сақинасынан тыс шықпайды. Бұл кезеңде сырқаттың кейбір клиникалық белгілері анықтала бастайды. Объективті зерттеуде пациент күшенгенде немесе ол төсектен тұрса, яғни оның денесіне вертикальді қалып берілсе шап аймағында ұзынша келген, овал пішінді томпашық көрінеді. Ал шап өзегінің сыртқы сақинасын саусақпен зертгеген кезде оның кеңеюі және, сонымен бірге «саусақты итеру феномені» анықталады.
- Шап жарығының толық құралу кезеңі. Бұл кезеңде жарық шап өзегінде толық орналасумен қатар, оның сыртқы сақинасынан тыс шығады да, шаптың төменгі аймағында орын алады. Ер адамдарда ол шәует бауын бойлай ұмаға қарай ығысады. Жарық дамуының аталмыш сатысында объективтік зерттеу кезінде жарыққа тән клиникалық белгілер толық анықталады.
- Жарықтың ұмаға түсу кезеңі (шап — ұмалық жарық). Жарық ауруының аталмыш даму кезеңі, әдетте, сырқаттың көп мезгіл бойы созылғанын аңғартады. Бұл кезеңде жарықтың көлемі ұлғайады және жарық қабы, ішіндегі заттарымен бірге, ұма қуысына түсіп, сонда орналасады.
Кейбір пациенттерде шап-ұмалық жарықтың көлемі, онда іш қуысындағы ағзалардың басым көп бөлігі орналасуы себебіне, тым үлкен болуы ықтимал (алып жарық, hernia permagna). Біз өз тәжірибемізде волейбол добының көлеміне жететіндей алып жарықтарды кездестірдік, ал операция үстінде бұндай алып жарық қабының ішінде толығымен ащы ішек, іш майы және тоқ ішектің бөліктерінің орналасқанын байқадық.
Тік шап жарығында бұндай даму сатылары болмайды, өйткені оның шығу жолы, қиғаш жарықтағыдай, ұзақ емес және қиғаш жарықтағыдай ұмаға қарай бағытталатын жол жоқ. Тік жарық, көбінесе, жасы үлкен, егде адамдарда жиі кездеседі. Себебі жасы үлкен пациенттерде қартаю процесіне тән жалпы әлсіздікпен қатар, бұлшық ет — шандырлар құрамаларының семуі туады. Сөзсіз, бұл жағдайлар жарық пайда болуының негізгі себептері болып келеді және кәрі жастағы адамдарда оның пайда болуына көп күш түсуінің де қажеті аз. Бұндай жарықты әдебиетте әлсіздіктен туған жарық деп атайды. Шап жарығының қиғаш және тік түрлерін бір—бірінен ажыратудың маңызы елеулі. Оның себебі тік және қиғаш шап жарықтарында қолданылатын операциялық әдістердің бір-бірінен өзгешеліктері бар және оларды орындаудың өзіндік ерекшеліктері болады, сондықтан нақ осы пациентте қажет операцияны таңдау шап жарығының түрімен тікелей байланысты. Айта кету керек, операцияның жақын және алшақ нәтижелері де, басқа себептермен қатар, осы көрсеткіштерден тәуелді болып келеді.
Сонымен, қиғаш және тік шап жарықтарды бір-бірінен қандай белгілерге сүйене отырьш ажыратуға болады? Олар мына төмендегідей:
а) қиғаш жарық, көбінесе, шап аймағының бір жағында ғана орналасса, тік жарық, керісінше, екі жақты болып келеді;
б) жарық томпашығының сыртқы пішіні қиғаш жарықта ұзынша (овал пішінді) болады, ал тік жарықта ол дөңгелек (шар тәрізді) болып келеді және ол шап байламының ең медиальді тұсында орналасады;
в) шәует бауы (жатырдың дөңгелек байламасы) қиғаш жарықта жарық томпашығының ішкі (медиальді) жағынан табылады, ал тік жарықта одан сыртқа қарай, яғни латеральді орналасады;
г) тік жарық, әдетте, ұма қуысына түспейді.
Енді шап жарығының туа бітетін (һ. congenita) түріне, оның даму жолына қысқаша тоқтала өтейік. Жарықтың бұл түрі атабез бен жатырдың дөңгелек байламасының ұрық ананың бойында, яғни жатырда жатқан кезеңінде құралып, олардың, сәби дүниеге келу мерзімінің жақындауына қарай, қалыпты орындарына орналасу процестерімен тікелей байланысты. Ер жынысты ұрықтың жатыр ішінде даму кезеңінде атабез бен шәует бауы бел аймағында (II-III бел омыртқа тұсында), бүйрек орналасқан жерде құралады да одан төмен түсіп, шап өзегі арқылы өзінің тұрақты орыны ұмаға жетеді. Атабездің шап өзегі ішімен өту барысында париетальді ішастарды өзімен бірге тарту салдарынан оның екі жапырақшасынан құралатын өсінді (processus vaginalis peritonei) пайда болады. Атабез ұмаға толық түсіп орналасқан соң аталған өсінді қабырғалары бір-бірімен жабысып бітіп кетеді (об¬литерация). Егер ондай біту, жабысу құбылыстары, әртүрлі себептермен, тумаса (даму аномалиясы), ол жарық қабын құрайды, яғни сәби дайын жарық қабымен дүниеге келеді. Соңынан оған іш қуысындағы ағзалар немесе олардың бөліктері шығып жарық пайда болады. Осындай жолмен пайда болған жарық туа біткен жарық деп саналады.
Қиғаш шап жарығын хирургиялық жолмен емдеуде операция, көбінесе, Бобров-Жирар-Спасокукоцкий, Кимбаровский (9-шы а,б сурет) және Ру- Оппель, Мартынов, Кукуджанов т.б. ұсынған тәсілдермен, ал тік жарықта Бассини тәсілі қолданылады.
Сан жарығы (Н. femoralis). Сан жарығы деп сан өзегі арқылы шығатын жарықтарды айтады. Жарықтың бұл түрі сирек және, көбінесе, әйел жынысты пациентгерде кездеседі (6-8:1). Айта кету керек, қалыпты жағдайда сан өзегі, табиғи өзек ретінде, мысалы шап өзегі сияқты өзалды құрама түрінде кездеспейді. Ол тек сан жарығы құралғанда ғана пайда болады. Сан өзегінің ұзындығы 2-3 см, сыртқы пішіні ұшбұрышты болып келеді. Оның алдыңғы қабырғасын санның кең фасциясының (fascia latae) орақ тәрізді шеті, артқы қабырғасын тарақша фасция құрайды, ал ішкі жағынан сан өзегі өзімен аттас көктамырмен (вена, v femoralis) шектеледі. Өзектің ішкі тесігі (ішкі сақинасы) Lacuna vasorum-ның медиальді жағындағы, сан көк тамыры мен лакунарлық байлама аралығындағы кеңістікте орналасады. Бұл кеңістік, қалыпты жағдайда, лимфатикалық түйіндермен (Пирогов-Розенмюллер лимфотүйіндері) және дәнекер клетчаткалармен толады.
Сан өзегінің ішкі сақинасы алдыңғы жағынан шап (пупарт) байламасымен латеральді жағынан сан көк тамырымен, артқы жағынан тарақша, ал ішкі (медиальді) жағынан лакунарлық (Жимбернат) байламалармен шектеледі (10-шы сурет). Бұл аймақтың анатомиялық қүрылымын сипаттағанда мына төмендегі жағдайды ерекше атап өту керек, өйткені ол хирургтер үшін өте қажет дерек.
Аталған аймақта сыртқы мықын артериясынан (a. iliaca ext.) шығатын төменгі құрсақ артериясы (a. epigastrica inf.) орналасады. Кейбір адамдарда аталмыш артерия сыртқы мықын артериясынан емес, жапқыш артериясынан (a. obturatoria) басталады. Бүндай жағдайда сан жарығының ішкі сақинасының жан-жағы артериалдық қан тамырларымен қоршалып жатады. Операция барысында аталған қан тамырларын жарақаттау қаупі туып қалуы мүмкін. Бұндай жағдайда, Гессельбахтың айтуынша, өмірге қауіп төндіретін қан кету асқынуы туады («corona mortis»). Жоғарыда аталған кеңістік, яғни сан өзегінің ішкі сақинасының диаметрі әйел адамдарда 1,8-2 см, ал ер адамдарда 1-1,2 см тең болады, яғни әйелдерде бұл кеңістік, олардың жамбас сүйектері қ ұ р ы л ы с ы н ы ң ерекшеліктеріне сәйкес, кеңдеу болып келеді. Бұл сан жарығының әйелдерде жиі кездесу себебінің бірі болып есептеледі.
Сан өзегінің сыртқы сақинасын, санның кең фасциясының овал пішінді шұңқыршасы (fossa ovalis fascia latae) құрайды. Аталмыш шұңқырша санның жоғарғы жағында орналасады. Сол жерде үлкен тері асты көктамыры (v. safena magna) сан көктамырына (v. femoralis) қосылады.
Сан жарығында ауру адамдар іштің төменгі жағында орналасатын ауру сезіміне немесе оларды ыңғайсыздандыратын басқадай сезімдерге шағымданады. Ондай сезімдер әсіресе физикалық күш қалыптан көбірек түскенде, көп жүргенде т.б. жағдайларда анығырақ білінеді. Объективтік зерттеуде шап (пупарт) байламасынан төмен және қасаға сүйектерінің төмпешігінен латеральді жататын томпаю анықталады. Сан жарығын санның жоғарғы жағында орналасқан лимфа түйіндерден, қатерлі ісіктердің сан аймағында орналасқан метастаздарынан, липомадан, шап жарығынан, көк тамырдың варикозды кеңею ауруынан т.б. ажырату қажет.
Сан жарығында операция Руджи-Парлавеччио, Бильрот-Бассини тәсілдерімен орындалады.
Кіндік жарығы (Н. umbilicalis) деп кіндік тесігі мен оның аймағында орналасатын жарықтарды айтады. Бұл жарықтардың шығатын жері, яғни жарық қақпасы, негізінде, кіндік тесігі болып табылады. Кіндік жарығы балалар мен әйел жынысты пациентгерде жиі кездеседі. Кейінгілерде жарықтың пайда болуының негізгі себептері бірнеше рет жүкті болып, бала туу немесе тері асты май қабатының қалыптан тыс дамуы (семіздік) болып табылса, сәбилерде бұл аймақ ең осал аймақтардың қатарына жатады.
Кіндік жарығына шалдыққан пациенттер, іш қуысының қысымын жоғарылататын факторлер туғанда, жарық томпашығы орналасқан жерде туатын ауру сезіміне шағымданады. Ауру сезімі аталған жерден алшақ аймақтарда да пайда болу мүмкіншілігін ұмытпау керек. Сонымен қатар, іш кебу, іш қату сияқты шағымдар, ал кейбір жағдайларда жүрек айну, құсу болуы мүмкін.
Объективті зерттеу барысында кіндік сақинасы немесе оның аймақтарында томпаю белгісі және жарық қақпағы мен «итеру феномені» анықталады.
Кіндік жарығын емдеуде жарықтың көлеміне қарай Лексер, Мейо (11-шы сурет) және Сапежко тәсілдері қолданылады.
Іштің ақ сызығының жарығы (Н. linea alba). Өздеріңізге белгілі іштің ақ сызығы іш қабырғасының қосалқы үш бұлшық еттер сіңірлерінің ирімінен құралып төс сүйегінің семсер тәрізді өсіндісі мен симфиз аралықтарында жатады. Сызықты құрайтын иірім аралықтарында қан тамырлары мен нерв талшықтары өтетін саңылаулар болады. Міне сол саңылауларда немесе ақ сызық бойында жарық пайда болады. Жарықтың орналасуына қарай кіндік үсті, кіндік аймағы және кіндік асты түрлері болады. Жарықтың бұл түрі, әдетте, біртіндеп басталады. Алғашында жарық қақпасынан тері астына ішастар алдындағы майлы клетчатка шығады. Кейбір әдебиет көздерінде ол ішастар алдындағы қабаттың липомасы деп аталады және бұндай «липома» айтарлықтай ауру сезімін тудыруы мүмкін. Осымен байланысты кейбір жағдайларда операция жарық дамуының осы сатысында жасалынады. Іштің ақ сызығының жарығы әдетте үлкен көлемді болмайды. Тек ақ сызық шеттері ажырап бір — бірінен алшақтағанда (диастаз) жарық көлемі үлғайады.
Іш ақ сызығы жарығының клиникалық көрінісі әртүрлі варианттармен білінуі мүмкін. Солардың арасында жиі кездесетін түрлері мыналар:
- Еш шағымсыз дамитын түрі;
- Жергілікті, яғни жарық орналасқан жерде туатын шағымдармен білінетін түрі;
- Диспепсикалық шағымдармен білінетін түрі;
- Әлсін — әлсін ұстама (приступ) тәрізді ауру сезімімен білінетін түрі.
Диспепсикалық көріністермен сипатталатын түрін операцияға дейін асқазан ауруларынан (гастрит, ойық жара, обыр т.б.) ажырата білу қажет. Өйткені пациенттердің шағымдарын тек жарық ауруымен байланыстырып, жоғарыда аталған аурулар анықталмай қалу қаупі бар. Мысалы, біз өз тәжірибемізде іш ақ сызығының жарығы бар пациентте ауру сезімін тікелей жарықпен байланыстырып, оның асқазанындағы обыр (рак) ауруының анықталмай қалғанына куә болдық.
Іштің ақ сызығы жарығын хирургиялық жолмен емдеу жарықтың көлеміне байланысты. Кішігірім жарықты ақ сызық шеттерін бір-біріне жақындатып оларды жанастыра тігумен шектеледі, ал көлемі үлкен жарықтарда Сапежко әдісі, ал тым үлкен жарықтарда тіпті аллопластика тәсілін, яғни синтетикалық торларды қолдануға тура келеді.
Операциядан соң пайда болатын жарықтар. Атына сәйкес жарықтың бұл түрі іш қуысын ашумен (лапаратомия) байланысты операциялардан соң, сол операция жасалған аймақтарда құралады. Олардың пайда болуын бірнеше себептермен байланысты. Солардың ішінде мына себептерді атап өту керек:
1) операциялық жараны тігу барысында іш қабырғасы қабаттарының бір текті тіндерін (мыс. ішастар, бұлшық ет, апоневроз т.б. шеттерін) бірімен бірін дұрыс жанастырмай, араларына басқа текті тіндердің болуы (интерпозиция); 2) ауру адамның, әртүрлі жағдайлармен байланысты, жалпы әлсіздігі немесе олардың тіндерінің жұқарып, әлсізденуі; 3) операция барысында іш қуысына тампон, дренаждар орналастыру; 4) операциялық жараның операциядан соңғы кезеңде іріндеуі және 5) сол кезеңде орын алатын асқынулар (ішек парезі, құсу, жөтел т.с.с).
Операциадан соңғы жарықтардың клиникалық көрінісі жарықтардың басқа түрлерінде кездесетін субъективтік және объективтік белгілермен сипатталады.
Жарықтың бұл түрін емдеу де, басқа жарықтар сияқты, хирургиялық жолмен жүргізіледі. Операция Сапежко, Троицкий, Вознесенский т.б. тәсілдерді қолдану арқылы іске асырылады. Операциядан соң пайда болатын жарықтарда жарық қақпалары, пациенттердің көпшілігінде үлкен көлемді болуына байланысты, аллопластика тәсілін жиі қолдануға тура келеді.
2.2.2. Жарықтың асқынулары
Жарық ауруының бірнеше асқынуларын ажыратады. Олар:
а. Жарықтың қысылуы (hernia incarcerata);
б. Жарықтың қабынуы (hernia inflamatio);
в. Жарықтың орнына түспеуі;
г. Нәжістің шоғырылуы (coprostasis);
Осы аталған асқынулардың арасында жарықтың қысылуы өте қауіпті болып келеді, өйткені бұл асқыну туған жағдайда ауру адамдардың арасында өлім (летальность) пайызы күрт жоғарылайды (Утешев С.Н., Маковенко, В.Я., 1973, Әлиев М., Нүрмақов А.Ж., 1974, Буянов В.М., 1978, Федоров Б.Д. ж. басқ., 1991, т.б.), сондықтан жарық асқынуларының арасында осы түрін толығырақ баяндауды жөн көріп отырмыз.
Жарықтың қысылуы деп жарық қабы ішіндегі ағзаның жарық қақпасында кенеттен жаншылуынан туатын құбылыстарды айтады. Осы себептен қысылған ағзаларда немесе олардың қысылуға түскен бөліктерінде қан айналымы бұзылып, олар өліеттенуі мүмкін. Сондықтан бұл асқыну, жарықтың басқа асқынуларына қарағанда, ерекше қауіпті. Қысылу асқынуының жиілігі орта есеппен 8-20 %-ға тең. Ал жарықтардың жеке түрлерінің арасында қысылу асқынуы шап жарығында жиі туады (50-60%), сан жарығында 20-30%, ал кіндік жарығында 6-13% құрайды. Жарықтың басқа түрлерінде ол сирегірек кездеседі.
Аталмыш асқынудың пайда болу механизмдеріне қарай эластикалық, нәжістік, ретроградты, қабырғалық (Рихтер жарығы) қысылу түрлерін ажыратады (11 -ші сурет, а, б, в, г).
Эластикалық қысылу. Қысылудың бұл түрінің пайда болу механизмі мына төмендегідей. Іш қуысының қысымы, аса басым физикалық күш түсу себептерінен, кенеттен жоғарылап кеткен кезде, жалпы тіндердің, оның ішінде жарық қақпағы мен оның аймағындағы бұлшық ет, шандырлардың серіппелілігі (эластикалық қасиеті) жақсы сақталу себебінен жарық қақпасы созылып, жарық қабына ағзалар (немесе оның бөліктері) әдеттегіден көп көлемді болып шығады. Ал іш қуысының қысымы төмендеген сәтте сол тіндер жарық қабына шыққан ағзаларды қысып (странгуляция), жаншиді. Жарық қабындағы ағзаларда қан айналымы бұзылады. Егер қысатын күш көп уақытқа созылса, қысылуға түскен ағзалар, түпкі нәтижеде, өліеттенуі мүмкін. Міне осы құбылыс эластикалық қысылу түрін өте қауіпті асқынулар қатарына қояды. Қысылудың бұл түрі көлемі шағын жарықта және жас пациенттерде, яғни апоневроз бен бұлшық еттердің серіппелік қасиеттері жақсы сақталған шақта жиі кездеседі.
Нәжістік қысылу. Жарық асқынуының бұл түрінде, керісінше, жарық ауруы көпке созылып, жарық қақпағы кеңейіп, онда ішектердің басым бөлігі орналасқан жағдайларда және жарықтың орнына түспейтін асқынуы қосарласқанда кездеседі. Нәжістік қысылу, көбінесе, жасы үлкен, кәрі және ішек қозғалыстары (перистальтика) нашарлап, іш қатуымен зардап шегетін ауру адамдарда жиі байқалады.
Нәжістік қысылуда жарық қабына шыққан ішектің әкелуші ілмегі біртіндеп нәжіске толады да, ішектің әкеткіш ілмегін және оның қан тамырларын қысады. Осы себептен қысылудың бұл түрінде де қысылған ішектерде странгуляцияға тән құбылыстар туып, түбінде ағзалардың өліеттенуі пайда болуы ықтимал, бірақ ондай жағдай, эластикалық қысылумен салыстырғанда, сирек кездеседі.
Ретроградты (немесе W-тәрізді) қысылу. Ретроградты қысылудың пайда болу механизмі күрделі және қысылудың бұл түрін операцияға дейін анықтауда белгілі бір қиындықтар кездеседі. Оның себебі қысылудың бұл түрінде мына төменде көрсетілген анатомиялық ерекшеліктердің болуында. Ретроградты қысылуда жарық қабына шыққан бірнеше (кемінде екі) ішек ілмектерінің арасында іш қуысында бос жатқан ішек ілмегі, нақтап айтқанда оның қан тамырлары орналасатын шажырқайы қысылады. Сондықтан патологиялық (морфологиялық) өзгерістер осы іш қуысында бос жатқан ішек ілмегінде тереңірек байқалады, ал жарық қабында орналасқан ішек ілмектерінде ондай өзгерістер тумайды, өйткені оларда қан айналымы бұзылмайды. Осы себептен операцияға дейін де және операция үстінде де диагностикалық қателердің орын алуы әбден мүмкін. Өйткені өзгермеген ішек ілмектеріне ғана көңіл аударып, оларды іш қуысына орналастырған соң операция тәмәмдалса, іш қуысында морфологиялық өзгеріске түскен ішек ілмегінің жағдайы бағаланбай қалады да, соңынан перитонит тууы ықтимал. Сондықтан ретроградты қысылу түрін және оның аталған ерекшеліктерін тұрақты есте ұстаған абзал.
Қабырғалық қысылу. Қабырғалық қысылуда немесе Рихтер жарығында ішек ілмегінің тек бір қабырғасы ғана (көбінесе шажырқайға қарсы қабырғасы) қысылады. Қабырғалық қысылуда, асқынудың басқа түрлерімен салыстырғанда, біріншіден, механикалық ішек түйілу көрінісі анық білінбейді, ал, екіншіден, ішек қабырғасының қысылған жері тез өліеттену себебінен сол жер тесіліп, перитонит тудыруы мүмкін. Аталған ерекшеліктер оның қауіптілік дәрежесін жоғарылатады.
Сонымен, қорта келе мынандай тұжырым айтуға болады. Жарықтың қысылу асқынуларының қай түрі болмасын ауру адамның жалпы жағдайына және өміріне белгілі қауіп төндіреді. Осыған орай, жарықтардың аталған асқынуларын дұрыс және ерте анықтап, дереу тиісті шаралар қолдану керек.
Жарық қысылуының клиникальщ көрінісі және оны анықтау тәсілдері. Жарықтың қысылу асқынуы өзіне тән және айқын анықталатын клиникалық көріністермен білінеді. Осы себептен қысылу асқынуының кейбір түрлері болмаса оны анықтауда аса қиындық болмайды. Жарық қысылуының негізгі және жиі анықтатлатын белгілері қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады.
І.Жарық орналасқан аймақта жоғарғы дәрежелі, аса күшті ауру сезімінің туады. Асқынбаған жарықта ондай ауру сезімі болмайды.
2.Жарық томпашығы әдеттегі көлемімен салыстырғанда, белгілі шамаға ұлғаяды және кернеледі.
3.Қысылу пайда болудан бұрын еш кедергісіз орнына түсетін жарықта ондай мүмкіншілік жойылады.
Аталған белгілерді біз жарық қысылуының негізгі үш белгісі (триада) деп атаймыз. Әрине, осылармен қатар, қысылу асқынуында, жарықтарға тән «итеру феномені» белгісін анықтау мүмкіншілігі жойылады, ал егер қысылысқа ішек ілмектері түссе, біраз мерзім өткен соң ішек түйілу белгілері туады (қүсу, іштің кебуі, іш желінің шықпауы, үлкен дәреттің болмауы т.с.с). Бұндай белгілер пайда болған жағдайда клиникалық көріністерімен қатар, асқынуды анықтау және дәлелдеу шаралары ретінде рентгенологиялық зерттеу қолданылады. Онда ішек түйілу белгілері, яғни ішек ілмектерінің кернелуі, Клойбер тостақаншылары т.б. анықталады. Егер сырғымалы жарықтың қысылуы болжанылса, оны дәлелдеу үшін ауру адамды зерттеу барысын ирригоскопия, цистоскопия тәсілдерімен толықтыру қажеттілігі тууы ықтимал.
Айта кету керек, жасы үлкен, кәрі пациенттерде жарықтың қысылу асқынуының клиникалық көрінісі, жастарына сәйкес гипореактивтілік себебінен, анық білінбеуі мүмкін, сондықтан ондай қатардағы пациенттерге ерекше көңіл бөлу керек.
Емдеу. Жарықтың қысылу асқынуын емдеу жолдары жөнінде әртүрлі көзқарастар бар. Кейбір әдебиет көздерінде жарық қысылған жағдайда әуелі консервативті жолмен емдеу керек деген пікірлер айтылады, ал тағы бір авторлар қысылған жарықты итеріп орнына түсіруге тырысу керек дейді. Бұл пікір иесілермен келісу қиын және оны хирургтердің басым көпшілігі қолдамайды.
Біз егер жарықтың қысылу асқынуы нақ анықталатын болса, ауру адамдардың жасына, жынысына, жарықтың орналасу орыңдарына карамай дереу хирургиялық ем қолдану, яғни операция жасалынуы керек деген көзқарасқа қосыламыз.
Жарықтың қысылу асқынуында жасалатын операция барысының оның асқынбаған, яғни жоспарлы түрде жасалатын операциялармен салыстырғанда, бірнеше ерекшеліктері болады. Аталған ерекшеліктерді хирургтер тұрақты есінде ұстап, операция барысында оларды тиянақты орындауға тырысу керек. Өйткені олар дүрыс бағаланбаса опера¬ция нәтижесі үлкен өкініш туғызуы мүмкін. Ол қандай ерекшеліктер?
Біріншіден, ағзаны қысып тұрған қақпаны кеңейту мақсатымен оның тіндерін кесер алдында жарық қабын қабықтарынан ажыратып, бөліп шығарған соң оның қуысын ашу керек. Бұл қимыл арқылы хирург жарық қабында әдетте жиналатын және, көбінесе, бактерияларға бай, инфекцияланған «жарық суын» сыртқа шығарады, ал одан соң, қысылған ағза іш қуысына кетіп қалмас үшін, оны қолмен үстап бекітеді. Міне тек осыдан кейін ғана қысып тұрған қақпа тіндері тілініп, қақпа кеңейтіледі.
Екіншіден, хирург қысылған ағзаның жағдайын, яғни онда тіршілік белгілерінің бар-жоғын бағалайды. Қысылған ағза бөлігінде (ішек ілмегінде) тіршілік белгілерін анықтауда мынандай көріністерге мұқият көңіл аударылады:
а) қысылысқа түскен ағзаның түсі. Өліеттенбеген ағзаның түсі боз қызғылт тартып тұрады, ал өліеттенген ағзаның түсі қоңыр-көк немесе қара түсті болады;
б) сероза қабатының жылтырауық қасиетінің сақталуы. Ішастардың висцеральді жапырақшасымен қапталған ағза, қалыпты жағдайда, жылтырап тұрады, ал онда тіршілік белгісі жойылған болса ондай қасиет жоғалады;
в) көзге көрінетін ішек қимылының (перистальтика) анықталуы. Қысылған ішек ілмегін жылы физиологиялық ертіндіге малынған дәкеге орап, біраз мерзімнен соң (5-10 мин) оның қимылын бақылайды. Тіршілік қасиеті жоғалмаған ішектің қимылы көзге анық көрінеді, ал ондай қимыл анықталмауы қысылған ішек бөлігінің өліетгенгенін аңғартады.
г) ішектің қысылған бөлігінің шажырқайында артериялдық қан тамырының соғуын (пульсация) анықтау. Шажырқаида пульстің анықталуы ағзаның тірілігін білдіреді.
Осы аталған белгілер нақ анықталатын болса, олар қысылган ағзада тіршілік бар екенін аңғартады. Демек, хирург қысылған ағзаны іш қуысындағы өз орнына орналастырып, операцияны тәмәмдауына бо¬лады. Егер, керісінше, операция үстінде жоғарыда аталған белгілер анықталмаса, онда ағза өліеттенген болып есептеледі. Бұндай жағдайда хирургиялық тактика өзгереді. Ағзаның өліеттенген бөлігіне резекция жасалынып, ол алынады. Резекция, ағзаның көзге көрініп тұрған өліеттену өзгерістері бар жерден, ішектің әкелгіш ілмегі бойымен 30-40 см, ал әкеткіш ілмегі бойымен 15-20 см қашықтықта жасалынуы керек. Бұл ереже сақталмаған жағдайда ішектерді қосқан жерде (анастомоз) тігіс жетіспеушілігі болып, ол, өз кезегінде, перитонит туғызуы мүмкін.
Күнделікті хирургтердің жұмысында қысылған жарық өздігінен орнына түскен немесе оны белгілі бір күш жұмсап, итеріп орнына түсіретін жағдайларды кездестіруге болады. Біріншіден, қысылған жарықты күшпен итеріп орнына түсіруге тырысу қате және өте қауіпті қимыл. Өйткені бүндай қимыл жарық қабындағы ағзада немесе оның қан тамыры өтетін шажырқайында жарақаттану немесе қан кету, қанталау т.с.с. құбылыстарды тудыруы ықтимал. Сонымен қатар, жарықтың өз орнына «жалған» түсуі, яғни қысылуға түскен ағзалар жарық қабымен, қысып тұрған құрылыдармен бірге ішке қарай ығысуы мүмкін. Бұндайда жарық томпашығы жойылғанмен қысылу құбылысы жалғаса береді. Әрине, бұл қауіпті жағдай екені түсінікті. Екіншіден, егер аурухананың қабылдау бөлмесінде ауру адамды зерттеу немесе оған санитарлық тазалау (жуындыру) шараларын орындау барысында қысылған жарық өздігінен орнына түскені байқалса, оны үйіне қайтарып жібермей, хирургия бөлімшесіне жатқызып, оның жағдайы мұқиятты түрде дәрігерлік бақылауда болуы керек. Егер бақылау барысында іш қуысында ауру сезімі туып, ауру адам мазаланса оған дереу операция жасалынуы қажет.
Жарықтың қабынуы. Жарықтың қабынуын тудырушы себептер, яғни инфекция, теріден, жарық қабындағы ағзалардан немесе іш қусындағы ағзалардан таралуы мүмкін.
Асқыну жарық аймағында ауру сезімі, дене қызуының көтерілуі, жалпы мазасыздану сияқты белгілермен білінеді.
Жергілікті белгілері ретінде жарық томпашығының ісінуі, оны саусақпен басқанда туатын ауру сезімі, тері қабатының қызаруын т.б. атап өтуге болады. Егер қабыну процесі өршіп, іріңді қабыну түріне ауысса жалпы улану белгілері пайда болып, ауру адамның жағдайы ауырлай түседі. Қанда лейкоцитоз, ЭТЖ-ның жоғарылауы анықталады.
Қабынуды емдеу консервативтік шаралардан басталады, ал егер іріңдеу белгілері байқалса іріңдікті ашып, іріңін шығарады да, қуысына дренаж қойылады. Жарық қабынуынан соң, көбінесе, жарықтың ор¬нына туспеу асқынуы пайда болады. Оның негізгі себебі жарық қабы мен ондағы ағзалар және жарық қабықтары араларында, қабынудан кейін пайда болатын, жабысқақтар (спайка). Жарықтың орнына түспеу асқынуы хирургиялық жолмен емделеді.
Нәжістің шоғырылуы, тоқыраулануы (копростаз). Бұл асқыну, әдетте, жасы үлкен, денелері толық, іш қату құбылысына бейім пациенттерде жиі кездеседі. Копростаз белгілері біртіндеп пайда болады және олар іш қату, кебу, жүрек айну, төбеттің төмендеуі, жалпы әлсіздік т.б. белгілермен сипатталады. Пальпация әдісімен зерттегенде жарық томпашығы аймағында түйірленген нәжіс анықталады.
Копростазды емдеу, негізінде, консервативті түрде жүргізіледі. Ем шаралары ретінде жарық томпшығын жеңіл түрде массаждау, салқынды (төмен температура) қолдану, микроклизмалар т.б. тағайындалады. Операция тек консервативті ем еш нәтиже бермеген жағдайларда ғана қолданылады.