Азық және азықтандыру гигиенасы.Барлық сыртқы орта факторларының ішінде мал организміне азықтандыру ең көп әсер көрсетеді. Сапасыз азықпен азықтандыру малдың өнімділігін төмендетумен қатар, бірқaтар жұқпайтын аурулардың тууына себепші болып табылады.
Азықтың сапасын бағалау, қарау әдісімен сақтау орнында(жерінде) жүргізіледі. Ал күдікті жағдайда азықтан сынама алып, талдау үшін зертханаға жібереді.
Ipi азықтарды (пішін, сабан) түciнe, иісіне, құрылымына, ылғалдылығына және механикалық қоспаларына (құм, тeмip заттар, шыны) қарайды, сонымен ботаникалық құрамын, сақырауқұлақтармен зақымдалуын зерттейді. Жақсы пішен және сабаннан жағымды иіс, ал бүлінгенде —шіріген, сасыған, көгерген және өзiнe тән емес түcтepi байқалады. Пішен және сабандардың ылғалдылығы 15% болса құрғақ, ал 17-20%-дан жоғары болса дымқыл деп саналады. Құрамында 10%-дан астам механикалық қоспалары бар азықты азықтандыруға жібермейді. Малды 1 % -дан артық улы өсімдігі бар пішенмен азықтандыруға рұқсат етілмейді. Жақсы сапалы сүрлем сол сүрлем жасалған өсімдік түсіндей болады. Кара-жасыл, қаралау-қоныр немесе қара түс — сапасы төмен сүрлем көрсеткіші. Сапасы жақсы сүрлем қош иісті болады, ал, сапасыз сүрлемде ciркe суының, ашыған майдың, шалғамның, тұздалған май шабақтың иісі шығып тұрады.
Жақсы сапалы пішендеме хош иісті, жидек иісті, жасыл немесе ашық коңыр түстi болады. Сапасы нашар пішендеме қара қоңыр немесе қара түстi, жағымсыз қи иісті. Ол үнeмi зеңсақырауқұлақтармен зақымдалған, азықтандыруға жарамсыз. Жемдік астық пен құрама жемнің қалыпты ылғалдылығы 12-15% . Жемдік астық құрамындағы зиянды қоспалар (улы өсімдіктер тұқымы, зеңсаңырауқұлақ және қаракүйе) 1 % -дан, орған шөп 8 % -дан көп болмауы керек.
Минералдың қоспалар (құм, топырақ) жемдік астықта0,1-0,2% -дан, құрама жем, ұн және кебекте 0,8%- дан аспауы тиіс. Жемдік астық, құрама жем және ұн жем зеңсақырауқұлақтармен зақымдалмаған болуы керек. Улағыштармен оңделген жемдік астықты азық peтiнде пайдалануға қатаң тыйым салынады.
Улы өсімдіктердің әсер ету дәрежесі әсер етуші заттың түрiнe, өсімдіктің гүлдеу сатысына, азықтандыру тәсіліне байланысты. Зиянды өсімдіктер алынатын өнім мөлшерін азайтады, алайда мал денсаулығына мүлдем дерлік әсер етпейді. Мысалы, қыша, жуа, түймешетен сүтке жағымсыз иіс және дәм береді.
Улы өсімдіктер жайылымның шалғын шөбінде және пішендік жерде кездеседі. Әдетте, мал жайылымда ондай шөптерді жемейді. Алайда, егер мал аш болса немесе жайылым улы өсімдіктермен ластанған болса, онда, олар басқа өсімдіктермен бірге улы шөптерді де жеп қояды. Малдың улануын кейбір балауса, сапалы азықтар да тудыруымүмкін. Дұрыс азықтандырмау кезінде усыздан түзілетін улы заттар да улану ceбeбi болып табылады.
Мәселен, мақта күнжарасында гликозид-госсиполды (барлық мал үшін у) табуға болады. Улану онымен ұзақ уақыт азықтандырғанда байқалады, өйткені госсипол организмнен өте баяу шығарылады (жиналу қасиеті мен), іш өту, тыныс алу ағзалары, қан тамыр жүйесінің зақымдалуын тудырады. Алдын алу үшін мынадай мөлшерде азықтандыру керек:
— ipi қара мал — 3кг-ға дейін; жылқы — 2 кг; — шошқа — 0,5 кг; қой — 0,2 кг.
Оны ауық-ауық рақионнан алып тастау қажет, сондай-ақ, 4 айлық жасқа дейінгі бұзауларға беруге болмайды. Улылық қасиеті 2 сағат бойы қайнатқан соң жоғалады. Зығыр күнжарасында, күнжараны жылы сумен өңдегенде синиль қыш-қылына айналатын линомарин гликозиді болады.
Малдың улануы ас қорытудың бұзылуына, әлсіздікке, діріл қағуға, мазасыздануға, тәлтіректеуге ұласады (шошқаларда ерекше өтеді). Шошқалар тыныс алу орталығының салдануынан көз алдында бірден өліп қалады. Алдын алу үшін құрғақ күйінде азықтандырады.
Кенепшөп күнжарасында буаз малда іш тастау тудыратын наркотикалық зат — алколоидтар болады. Рапс күнжарасы (синалбин) — өткip иісті, ащы дәмді. Ішек, бүйрек және несеп жолдарының қабынуын тудырады.
Көкнәр күнжарасы (опиум) ұйқы басу тудырады (бордақылауда қолданады). Картоп және картоп пәлегінде гүлдеуге дейін, сондай-ақ, өсіп кеткен және піспеген түйіндерде, соланин көп болады (шошқалар ерекше сезімтал келеді). Ұзақ уақыт азықтандырылғанда картоптан тepi бөртпесі пайда болады. Бұл бірнеше күн, тіпті бірнеше аптадан кейін байқалады (ауыз, артқы тecік, қынап маңында және аяқтарының төменгі бөлігінде (төптік күс), желінінде), Сондықтан картопқа біртіндеп үйрету керек. Шошқаларға өсінділерінен тазартып, пісіріп береді (суын төгіп тастайды).
Қызылшамен дұрыс азықтандырмау да малдың улануына себеп болуы мүмкін. Улану қызылшаны пісірген соң баяу суытып (15-12 сағ.), азықтандырғанда байқалады. Бұл жағдайда денитрификаттаүшы бактериялар қызылшаның нитратын нитритке айналдырады. Уланудың жіті түрінде шошқалар 20-30 минуттан кейін өліп қалады. Улану жалпы күйзелу, сілекей ағу, құсу, қабықтың бозаруы, құлақ және танаудың көгеруіне ұласады, ауыр жағдайда шошқалар жатып қалады. Қызылшаны шикі күйінде беру керек. Пісірілген немесе бұқтырылған қызылшаны малға тез суытып берген жөн.
Күйіс қайыратын малда ақидоз (мес қарындағы ашу процесі) дамиды. Улану белгілері: шөліркеу, тәбеті болмау, алдыңғы қарындар атониясы, іш өту, жүйкелік құбылыстар, сүт өнімінің төмендеуі, өлім.
Алдын алу шаралары:
- Малды улы өсімдіктермен уланудан сақтандыру өpicкe шығарар алдында жайылымды қарап, тексеру керек. Қарап шыққан соң улы өсімдігі көп болса, жайылымға малды жаюға рұқсат етпейді.
- Малды opicкe шығарар алдында азықтандырып
алады.
- Байырғы жайылымдарды жақсарту (тазалау, шөп егу)
- Жасанды көпжылдық шөптердің жайылымын жасау.
Малшаруашылық фермалар мен ғимараттарға қойылатын ветеринарлық-санитарлық талаптар. Фермалардағы ветеринарлық-санитарлық талаптардың орындалуын бақылауды ветеринарлық мамандар жүргізетінін білу керек. Ферма орны және ғимарат салатын құрылыс орны ветеринарлық-санитарлық түррыдан сәттi, ыңғайлы болуға тиіс, яғни ол жер өткен уақыттарда жұқпалы аурулар болған оқиғалармен байланысты болмауы керек. Малшаруашылық объектілерді бұрынғы өлексе қорымы, тepi шикізаттық кәсіпорын, қоян өcipeтін шаруашылық, аң өcipeтін шаруашылық және құс фермасы орнына салуға болмайды.
Құрылыс орнын жазық немесе сал дөңес, күн сәулесі мен жақсы қызатын жерден таңдайды. Ферма құрылысын басым жел бағытына бүйірімен орналастырады, ол ферма аумағынан ластанған ауаның тез аласталуына ықпал етеді. Жер асты сулары жер бетінен 2 м-ден әpi болуы керек.
Ферма және жайылым аралығында тeмip жол, су арналары болмауға тиіс. Елді мекен мен ферманың арақашықтығы мүмкіндігінше кем дегенде 3 км болғаны жөн, сондай-ақ, жақын маңда ішуге және өндірістік мақсатқа тұтынуға жарамды су көзi болуы керек.
Санитарлық-қорғаныс аумағы — малшаруашылық объектілерінің сыртқы қабырғалары немесе олардың коршаулары мен елді мекенге дейінгі аралықтағы аумақты қамтиды. Мысалы, сүт фермасы 30-500 м, шошқа кешені 500-2000 м.
Зооветеринарлық үзіліс жерлер — әр түрлі малшаруашылық кәсіпорындардың аралықтарындағы біріне-бірінің қолайсыз әсерiн болдырмауға мүмкіндік бepeтiн ең аз арақашықтық. Мысалы, ipi кара фермасы мен шошқа, жылқы, қой фермасының арақашықтығы — 150 м, аң өcipeтін шаруашылық арасы 300 м болады.
Алайда, фермерлік шаруашылықтарда бір алаңқайда 200 сиыр, 500 бас бордақы, 1000 шошқа, 600 Қой, 20 жылқы, 300 қоян, 1000 бас құс орналастыруға жол беріледі.
Әрине, фермада қолайлы микроклимат қалыптастыру құрылыс материалдарының гигиеналық қасиеттері мен және сыртқы қоршаулардың жылу ұстау сапасымен анықталады.
Ветеринарлық-санитарлық талаптар анықтамасы ғимараттың жекелеген құрылымдық бөлшектеріне – іргетасына, қабырғасына, төбeciнe, еденіне қойылады.
Іргетас — тipeк болып табылатын ғимараттың жер асты бөлігі. Ол қабырғаны топырақтық ылғалдан, қатудан сақтайды. Іргетас мықты болуы керек, оны тас, кірпіш немесе бетоннан салады. Іргетастың қабырғаға жалғас жері, яғни оның үстіңгі бөлігі (цоколь) жер бетінен 20-60 см болады. Цоколь мен қабырға аралығына битумнан, асфальттан, т.б. материалдан төсем салады. Іргетасты орналастыру 50-70 см, қабырғасының құрылыс материалын климаттық зонаның ерекшелігіне сәйкес таңдап алады . Кабырғалар жылудың жоғалуына төтеп береді, қыста қорадан жоғалатын жалпы жылудың 30-45% -ы кабырғалар арқылы жоғалатынын ескеру керек.
Төбе ғимаратта жылуды жақсы ұстайтын материалдан салынады. Олар құрғақ, тегіс, бepік, жылытылған және залалсыздандыру жасауға ыңғайлы болуы тиіс. Төбе арқылы жылудың 90-40 %-ы жоғалатынын есте устау керек.
Суық және ылғалды климатты аймақтарда төбенi шатырлап жауып, қораның ішкі жылулығының азайып кетпеуіне бөгет жасалады, ал оңтүстікте төбені қосарланған шатырлармен жабады. Ағаш және темір бетонды жабылмалар — төбе жабылмаларының ең көп тараған түрлері.
Төбені дұрыстап бітеп жылытпағанда конденсат ылғалдандырып, зеңдер пайда болады. Мал қораларындағы төбе биіктігі: ат қора 2,4-3 м, ipi қара қорасы 2,4-2,8 м, шошқа қорасы — 1,2-2,2 м, қой қора 1,2-2,0 м, құс қора 2,1-3,6 м.
Еден кораның ең маңызды бөлшегі болып саналады. Сондықтан мал басының амандығы, өнімі, оның тазалығы, микроклиматы, сонымен қатар, сүт және жүн тазалығына санитарлық-гигиеналық жағдайына үлкен әсер етеді. Ағаш едендер жылы болып саналады, бірaқ та олар су сіңіргіш, қымбат, көпке шыдамайды (3-5 жыл) және залалсыздандыруға қолайсыз.
Асфальтты еден – жұмсақ, тайғанақ емес, су өткізбейдi, жылуды аз өткізеді және залалсыздандыру оңай жасалады, бірaқ жылдам бұзылады.
Бетонды еден – бepік, су өткізбейдi, тазалауға және залалсыздандыруға қолайлы, бірақ та қатты, тайғанақ және суық( төсенішсіз өте суық, сондықтан үcтiнe ағаш үгінділерін, резеңкелі материал төселеді).
Қазіргі уақытта керамзитті-асфальтты бетон еден, аглопиритті-бетонды еден, торлы еден түрлері бар.
Малды байлап ұстауға арналған және станокты қораларда торлы едендердің толық және жартылай түрлерін пайдаланады. Толық торлы едендерді бордақыдағы малға жасайды. Тұқымдық және өсімге арналған малға торды тек қана қи жолдарының бетін жабу қолданады.
Қақпа қораға малдың кіріп-шығуына, көң шығаруға, азық кіргізуге арналған. Оны бepік қылып, қатып қалмайтын, жақсы, жеңіл ашылып-жабылатын материалдардан жасайды. Қорадағы жылудың көп шығып кетпецін және ылғалдың булануын, желдің бағытын ескере отырып орнатады. Бізде қақпаның алдынан тамбур жасайды. Қақпаны екі жаппалы қылып жасап, сыртқа ашылатын етіп орнатады.
Терезе жарық түсу үшін, жылуды сақтау және желдету үшін қолданылады, оны фрамуг түрінде жасайды. Терезердің еденге қатысты орналасу биіктігі мынадай болуы керек: ат қорасында — 1,8-2,2 м, ipi қара қорасында – 1,3-1,8м, шошқа ткорасында — 1,1-1,3м, қой қорада -1,2-1,3 м.