Цистит — қуықтың қабырғасында (көбіне кілегейлі қабықшасында) өтетін инфекциялық-қабыну процесі — жиі кездесетін урологиялық аурулардың бірі.
[toc]
Этиологиясы
Цистит полиэтиологиялық ауруларға жатады, оған көптеген факторлар себепші болады. Ішек таяқшасы, стафилококк, протей, стрептококк әдетте циститті қоздырушылар болады.
Әр түрлі операциялардан кейін немесе құрал-саймандармен әрекет етуден, қуыққа катетер енгізуден кейін пайда болатын циститтің қоздырушылары әдетте грамтеріс микроорганизмдер болады. Цистит этиологиясында бактериялық қоздырушылардан басқа, микоплазмалар, вирустар, хламидиялар, трихомонадалар, Candida туысына жататын микоздар маңызды рөл атқарады. Цистит әйелдерден жиі байқалады, ол инфекцияның өрлеме жолмен таралуына байланысты. Цистит ұлдарға қарағанда қыздарда 3 есе жиі кездеседі, негізінен 4-12 жас аралығында, кейде 1-3 және 13-15 жас аралығында байқалады, жаңа туған сәби мен емізетін балаларда — өте сирек ұшырасады.
Несеп-жыныс жолының мынадай анатомиялық-топографиялық ерекшеліктері қыздар мен әйелдерде циститтің дамуында маңызды рөл атқарады: әйелдер үрпінің қысқалығы, қынап пен тік ішектің үрпінің сыртқы тесігіне анатомиялық жақын орналасуы. Мұндай ерекшеліктер осы мүшелерде үдайы түрақтайтын микрофлораларды тежеу үшн және олардың бүл мүшелерден үрпінің іші мен қуыққа тарауы үшін қолайлы жағдайлар туғызады. Еркектерде цистит өлдеқайда сирек кездеседі, қуық асты безі, ұрык көпіршіктері, ен қосалқысы мен үрпі қабынғанда қуыққа инфекция түсуі мүмкін. Зерттеу үшін зөр алу мақсатында катетер енгізгенде немесе қүрал-саймандармен урологиялық зерттеулер жүргізуде кейде қуыққа инфекция еніп кетеді. Екіқабат жөне таяуда босанған әйелдердің қуығына катетер енгізу өте қауіпті, ал еркектерде — қуық асты безінің аденомасы кезінде қауіпті, өйтқені мұнда несептің созылмалы кідірісі болады.
Патогенезі
Қуыққа микроорганизмдер әр түрлі жолдармен өтуі мүмкін: өрлеме жолы — үрпіден, төмен қарай — бүйректен, лимфогенді — көршілес жамбас мүшелерінен, гематогенді — қашық ошақтардан. Үрпі арқылы қуыққа инфекция енуінің өрлеме жолы барынша жиі кездеседі.
Қуыққа инфекция енуінің төменгі жолы әдетте бүйректі қабыну процестерінде байқалады (созылмалы пиелонефрит, рионефроз). Ұзаққа созылатын созылмалы пиелонефритте цистит сирек, негізінен оның активті фазасында ғана байқалады. Қуыққа инфекция өтуінің гематогенді жолы сирек кездеседі. Әйелдерде қуық пен жыныс мүшелері арасында тікелей лимфатикалық байланыс бар, сондықтан жыныс мүшелері қабынғанда (сальпингоофорит, эндометрит, параметрит және т.б.) инфекция қуыққа лимфогенді жолмен өтуі мүмкін. Қыздықтың бұзылуы кезінде де инфекций осы жолмен өтуі мүмкін (дефлорациялық цистит). Көршілес мүшелердегі ірің ошағы қуыққа жарылғанда (аппендикулярлы инфильтрат, параметрит, қуық асты безі абсцесі) микробтар тікелей қуыққа енеді. 1,5-2 жасар қыз балалардағы циститтің жиілігі бала сиген кезде зөрдің қынапқа тиюінен вульвагинит болады, осыдан өрлеме жолмен инфекция қуыққа енеді. Қыздарда вульвит пен вульвовагиниттің кең таралуы эстроген гормонының аз жасалуына байланысты, осының салдарынан қынапта кокк флорасы жетіледі. 11-13 жасқа қарай (пубертат кезеңі) эстрогеннің мөлшері артады, кокка флорасы таяқша (бацилла) флорасымен ауысады. Жыныстық жетілуге байланысты сүт қышқылы түзілетіндіктен, қынап секретінің қышқыл реакциясы қалыптасады. Эстрогеннің мөлшері үрпінің дистальды бөлімінің дамуына әсер етеді: жаңа туған қыздарда үрпінің дистальды бөлімінің диаметрі мектеп жасындағы қыздардың үрпісінің дистальды бөлімінің диаметрінен үлкен болады, бұл баланың жолдасы (плацента) арқылы берілетін ана гормондарының (экстрогендер) әсеріне байланысты.
Қыздарда созылмалы циститтің жиі асқынуы кейде үрпі-қынап рефлюксінің пайда болуына өкеп соқтырады. Бұл жағдайда түйық шеңбер түзіледі — қынапта, үрпіде, қуықта созылмалы қабыну процесіне ұшырайды, оларды жан-жақты емдеуге тура келеді.
Дәрет сындыру кезіндегі несептің турбулентті ағыны есебінен қуыққа инфекция түсуі мүмкін. Емшектегі балаларда да цистит болуы мүмкін. Цистит алуан түрлі несеп жолдарындағы және жыныс мүшелеріндегі патологиялық өзгерістермен ұштасып жүреді, осыған байланысты ол пиелонефрит, несеп тасы ауруы және басқа урологиялық аурулардың алғашқы клиникалық белгісі болуы ықтимал. Созылмалы цистит бүйректегі қабыну процесінің дамуына себепші болады. Несепағардың, олардың тесіктерінің тұйықтаушы аппаратының жеткіліксіз қызмет атқаруы және осы кезде пайда болатын везико-уретеральдық және уретераль-ренальдық рефлюкстер де осыған себепші болады, өйткені бұлар бүйрекке инфекция өтуіне жол ашады. Қуықтан несепағар мен бүйрекке инфекциялы несептің өтуі оларда ірінді қабыну процесін туғызады. Балаларда цистит пайда болуы үшін бактериялардың қуыққа өтуінен басқа көптеген себептер болуы тиіс, олардың ішінде вирус аурулары көбіне жетекші рөл атқарады, бұлар қуықтың қан тамырлары жүйесін, оның иннервациясын токсиндермен жарақаттайды.
Куықтың кілегейлі қабығы инфекцияларға айтарлыктай төзімді болатындығы дәлелденгендіктен, цистит пайда болуы үшін патогендік микрофлорамен қатар, оған жол ашатын өзге де факторлар болуы керек. Олардың ішіндегі ең маңыздылары мыналар: қуықтың қабырғасы мен кіші жамбастағы қан айналымының бұзылуы, қуықтың толық босамауы, организмнің инфекцияға қарсылығының кемуі (гиповитаминоз, тоңу, шаршау жөне т.с.с), химиялық заттар мен зәрден бөлінетін улардың, сондай-ақ радиациялық терапияның қуықтың қабырғасына қолайсыз әсері. Микроррганизмдердің кейбір түрлерінің қуық эпителийіне жабысуы — адгезия секілді механизм де циститтің дамуында елеулі рөл атқарады. Циститтер даму сатыларына қарай (жедел, созылмалы), барысына қарай (біріншілік, екіншілік), этиологиясы мен патогенезіне қарай (инфекциялық, химиялық, сәулелік, аллергиялық және т.с.с), қабыну ошағының шоғырлануы мен таралуына қарай (ошақты, диффузиялы, мойын тригониті — қуық үшбұрышы аймағының қабынуы), морфологиялық өзгерістерінің сипатына қарай (катаральды, геморрагиялы, жаралы, гангренді, интерстицинальды және т.с.с.) болып жіктеледі. Оларды емдеудің айтарлықтай айырмашылықтары болатындықтан, біріншілік жөне екіншілік циститті айыра білудің маңызы зор.
Қыз балалардың көпшілігінде біріншілік цистит, ұлдарда -екіншілік цистит кездеседі. Кейде қыз балалардан созылмалы циститтің алғашқы себептерін анықтау қиынға түседі.
Патологиялық анатомиясы
Кілегейлі қабықтың беткі ошақты өзгерісінен қуық қабырғасының барлық қабаттарын жарақаттауға дейінгі қабыну процесінің әр түрлері байқалады.
Жедел катаральды циститте қуықтың кілегейлі қабықшасы ісініп, гиперемия болады, одан клеткалардың лейкоциттік инфильтраты байқалады, бірақ эпителий жамылғысы әлі де өзгермеген. Егер қабыну ұзаққа созылса, онда бұл процесс кілегей астындағы қабыққа таралып, онда ісініп, іріңді инфильтрация туғызады. Циститтің ауыр түрінде ірінді қабыну процесі бұлшық ет қабатын қамтиды, мұнда бетін некрозды фибрин қабаты жапқан қуықтың кілегейлі қабықшасының жара бөліктері пайда болады. Циститтің созылмалы ауыр түрлерінде кейбір жағдайларда некроз жөне қуық қабырғасының бір бөлігінің ажырауы байқалады. Созылмалы циститге куықтың қабырғасы терең жарақаттанып, дәнекер ткані өседі. Кілегейлі қабықша болбырайды, тез канайтын грануляция, кейде киста түзінділері (cystitis) пайда болады. Бірқатар жағдайларда полипозды өсінділері бар некроз учаскелері пайда болады. Интерстициальды циститте барлық қабаттарының фиброзға шалдығуынан қуық қатпарланып жиырылады.
Жедел цистит
Жедел цистит әдетте кенеттен, тоңудан бірнеше сағат өткенде немесе басқа ушықтырушы фактордан пайда болады. Жедел циститке тән белгілер — жиі дәрет сындыру және ондағы ауьфсыну (дизурия), қуықтың ауыруы, пиурия, терминальды гематурия. Қуықтың қабыну процесі қаншама күшті болса, дөрет сындыру соншама жиілеп, ауырта бастайды. Циститтің ауыр түрінде науқастар әрбір 20-30 минөт сайын дәрет сындыруға мәжбүр болады, мүнда ашып ауру жөне несеп шығарудың соңында бірнеше қан тамшысы пайда болады. Күндіз-түні басылмайтындықтан, ауру науқастарды титықтатады. Жедел цистит кезінде қасаға үстіндегі ауру несеп шығарудан басқа уақытта да басылмайды, ал қуықты басқанда — қатты ауырады. Қуықтың кілегейлі қабықшасынан келетін тұрақты ауырту импульстері детрузорды жиырылтады, қуық ішіндегі қысымды арттырады, сондықтан қуықта тіпті аз ғана несептің жиналуы дәретке бару сезімін туғызады. Ұл балаларда несеп қуықтың қабынған мойнынан өткенде қатты ауыртатындықтан, зәр шығару кейде тоқтап қалады. Жедел циститте бүл процеске қуыктың мойны да қатысатындықтан, ауру аралыққа артқы тесікке және үрпінің басына таралады. Мезгілсіз дәрет сындыра беруден кейде 7-12 жастағы балаларда жалған зәр ұстамау байқалады. Қуық жиырылғанда оның болбыраған және қансырап, қабынған кілегейлі қабықшасынан қан шығуы салдарынан шүғыл циститтегі гематурия әдетте терминальды гематурия болады. Қуықтың мойны мен үшбұрышы басым зақымданғанда терминальды гематурия ерекше жиі байқалады.
Наукастарда несеп түсінің бозаруы онда лейкоциттердің, бактериялардың, қуықтың түлеген эпителийінің жөне эритроциттердің көптігіне байланысты. Жедел циститте науқастың дене температурасының көтерілуі сирек кездеседі, өйткені қуықтан сіңірілу өте аз болады. Цистит кезінде дене температурасының көтерілуі, өсіресе дененің қалтырауы қабыну процесі бүйректі де қамтығанын көрсетеді (пиелонефрит). Цистит кезінде дене температурасының көтерілуі жас бапалардан ғана байқалады, мүнда жедел пиелонефрит емес деп айту қиын болады. Бала жас болған сайын жедел циститтің клиникалық көрінісінде жалпы белгілер басым болып, жергілікті белтілер аз болады.
Жедел циститте әдетте болжам қолайлы. 7-10 күн ішінде аурудың белгілері басылады, аурудың күйі жақсарадьь Алайда 2-3 апта ішінде цистит жазылмаса, онда ауруды қоздыратын себептерді іздеу керек.
Созылмалы цистит
Созылмалы цистит дербес ауру ретінде сирек байқалады, көп жағдайда.екіншілік ауру ретінде өтеді, яғни қуықтың, несеп жолының, бүйректің, жыныс мүшелерінің бар ауруларын (тас, дивертикул, қуық ісігі, қуық аденомасы, үрпінің тарылуы, фимоз, қуық мойнының склерозы, қуықтың нейрогенді дисфункциясы, созылмалы пиелонефрит) асқындырады. Осыған байланысты қуықтағы қабыну процесі ұзаққа созылғанда жоғарыда аталған себептердің бірін іздестіріп, сонымен қабыну процесінің (туберкулез, трихомонада инвазиясы, шистосомоз және т.с.с.) табиғатын жою керек болады.
Созылмалы циститте аурудың барлық клиникалық белгілері жедел циститтегідей болады да, бірақ ондай айқын білінбейді. Балалардың қуығындағы созылмалы, қайталай беретін қабыну процесінің нәтижесінде уретриттіңде қайталауы осыдан байқалады, фиброз және ткань склерозы пайда болады, зақымданған учаскелердің икемді талшықтары өзгереді, бұлар үрпі қабырғасының икемділігін бұзады. Асқынған жағдайларда үрпінің дистальды бөлімінің қабырғасы тарылып, қуықтағы инфекциялық қабыну процесінің ауырлығын арттыра түседі.
Несептің турбулентті ағынының пайда болуы микроорганизмдердің үрпінің дистальды бөлімінен қуыққа өтуіне жағдай жасайды, бұл ондағы қабыну процесінің жиі қәйталануына өкеп соғады. Қыз балаларда үрпінің дистальды бөлімінің тарылуы іштен туған кемістік болуы да мүмкін.
Қуықтың үшбұрышы мен мойны тұсындағы кілегейлі, кілегей асты және бұлшық ет қабықшаларының қабыну инфильтрациясы мен ісінуі, бұл патологиялық процеске несепағар мен оның бөлімдерінің тартылуы қуық ішіндегі қысымды арттыра отырып, қуық-несепағар сағасының қысу аппаратының қызметі бұзылуына, оның салдары ретінде қуық-несепағар рефлюксінің дамуына себепші болады.
Клиникалық-лабораториялық, эндоскопиялық, рентгендік жөне радиоизотоптық зерттеу әдістеріне сүйене отырып, науқас балаларды мынадай екі топқа бөлуге болады: I) асқынбаған созылмалы циститі бар; 2) асқынған созылмалы циститі бар (қуық-несепағар рефлюксі, пиелонефрит, үрпінің дистальды бөлімінің тарылуы жөне т.с.с). Балалардың бірінші тобына анамнезінде баспа, шұғыл респираторлық ауру, пневмония және т.с.с. ауруларынан кейін қысқа уақытқа пайда болатын дизурия мен пиурия тән болады. Антибактериялық емдеу жүргізіліп, лейкоцитурия жойылғаннан кейінгі айларда бұл балаларда (кегізінен қыз балаларда) күндіз зәрдің тоқтамауы және шыжың тіркеледі. Кейде балалар несеп шығаруда ішінің аурыратынын айтады.
Екінші топтағы балаларға кенеттен зәрдің жиі ауырта шығуы, іштің, белдің ауруы, дене температурасының көтерілуі тән. Аурудың басталуының әртүрлі мерзімінде (1 жылдан 6 жылға дейін) клиникалық көріністің басты белгілері жиі қайталайтын іш пен белдің ауруы, ол дене қызуының көтерілуімен ұласады. Интеркуррентті аурулар қосылған кезде пиурия күшейеді.
Диагноз қою
Жедел циститке диагноз қою аса қиындық туғызбайды және ол жоғарыда аталған мынадай белгілерге сүйенеді: ауыру, дизурия, пиурия, терминальды гематурия. Қуықты саусақпен басқанда қасаға үсті ауырады. Бұл диагнозды лаборатория мағлұматтары (несептің орта үлгісінде лейкоциттер көп) растайды. Жедел цистит кезінде цистоскопия жүргізуге, қуыққа басқа да құралды енгізуге болмайды, өйткені ол құралды тексерулер. Жанға бататың қимылдар жөне де қабынуды асқындырады.
Созылмалы циститті анықтауда цистоскопия қажет болады. Ол қуықтың кілегейлі қабықшасындағы өзгерістерді, бірқатар жағдайларда инфекцияны қоздыратын себептерді анықтауға мүмкіндік береді. Созылмалы циститте бүйрек пен жоғарғы несеп жолдарын рентгенологиялық зерттеу міндетті болып табылады. Балаларда жедел цистит диагнозы күмән туғызса, оны жедел аппендициттен дифференциалау қажет. Оның көп жағдайда жүрек айнуға немесе құсуға ұштасатынын, дене температурасын көтеретінін, тахикардия туғызатынын, тік ішек арқылы тексеруде жанға бататынын, қанның анализінде лейкоциттердің көп болатынын есте сақтау керек.
Жедел циститі бар үлдарда зәрдің жедел тоқтап қалуын қуық пен үрпіде болатын тастармен жіктеген жөн. Сүрастыру, ультрадыбыстық және рентгенологиялық зерттеулер көп ретте дұрыс диагноз қоюға мүмкіндік береді.
Дифференциалдық диагностикасы
Антибактериялық емдеудің әсерімен науқас күйінің тез жақсаруы және әдеттегі клиникалық көрініс жедел цистит диагнозын оңай қоюға мүмкіндік береді. Қуықтағы қабыну процесі жазылмай, ауру созылмалы түрге көшкенде оның себебін анықтау қажет немесе созылмалы циститті туберкулез, жара, шистосомоз, қуық қатерлі ісігі, қуық асты безі рагы секілді аурулардан айыра білу керек. Қуық асты безінің аденомасы, қуық тасы, қуық дивертикулы, оның нейрогендік дисфункциясы, үрпінің тарылуы секілді аурулар қуықтың созылмалы қабынуына себепші факторлар болып табылады.
Қуық туберкулезін анықтауда өзіне тән цистоскопиялық көрініс (туберкулез төмпешіктері, жаралары, тыртықтары), зәрдің тұрақты қышқылдығы, зәрден туберкулез микобактерияларын табуға және туберкулезге тән бүйрек пен несеп Ясолдарында рентгенолОгиялық өзгерістер болады.
Цистоскопия кезінде қуықтың ісігін қабыну процесінен айыру үнемі ойдағыдай бола бермейді. Мұндай жағдайларда перифокальды қабынуды емдеу үшін қуыққа дибунол (10 — 12 күн бойы 10 проценттік эмульсиядан 10 мл-ден) тамызу курсын жүргізу қажет, одан соң цистокопия арқылы қуық ісігін анықтау жеңілдейді. Қуықтың созылмалы циститі мен ісігін жіктеуде эндовезикальды биопсия маңызды рөл атқарады. Қуық тасымен үласқан қабынуда ауру қозғалғанда ауыру мен дизурия күшейеді, ал тыныштық күйде — бәсеңдейді. Қуық безінің аденомасында түнге қарай зәр шығару біраз жақсарады. Қуықтың нейрогенді дисфункциясы кезіндегі немесе айқын байқалатын инфравезикальды бітелу қезіндегі созылмалы циститте қалдық несеп сақталады, оны зәр шығаруға дейін және зәр шығарудан кейін қуықты катетермен немесе ультрадыбыспен зертеу арқылы анықтауға болады.
Емдеу
Жедел циститпен ауырған науқасқа төсекте жату режимі қажет. Тағамнан ащы, тітіркендіретін дәмдерді шығару керек. Сүт өнімдері, өсімдік текті азық, мүкжидек шырыны, кисель ішу ұсынылады. Қуықтан қабыну өнімдерін шығаруды тездету мақсатында диурезді арттыру үшін сүйықты (тәулігіне 2 литрге дейін сілті сулары мен шырындарды) көп ішу қажет. Аюқүлақ, қырықбуын, бүйрекшай, қызылтаспа, қызамық жапырағы секілді зәр жүргізетін шептер жақсы нәтиже береді. Қуыққа грелка мен ыстық ванна қоюдан науқастар жеңілденіп қалады. Жедел циститті антибактериялық емдеу 3 — 4 тәулік ішінде науқастың күйін едәуір жақсартады. Әдетте нитрофуран препараттарын (күніне 0,1 г-нан 3 рет фурагин), сульфаниламидтер (күніне 0,5 г-нан 6 рет этазол), уросульфан (күніне 0,5 г-нан 4 рет), сульфадиметоксин (күніне 0,5 г-нан 2 рет), 5-НОК немесе нитроксолин (күніне 0,1 г-нан 4 рет), грамурин (күніне 0,5 г-нан 3 рет), антибиотиктер (күніне 0,5 г-нан 4 рет левомицетин, 0,25 г-нан 4 рет олететрин, 0,5 г-нан 4 рет ампициллин, ампиокс) белгіленеді. Дизурияны жою үшін капсула түрінде метален көгін ішкізеді (күніне 0,1 г-нан 3-4 рет), оны спазмолитиктермен (но-шпа және папаверин) және ауруды басатын препараттармен (анальгин, баралгин) ұштастыра пайдаланады. Алайда аурудың қайталауына жол бермеу үшін қабынуға қарсы емдеуді кемінде 3 апта жүргізу қажет. Жедел циститте қуыққа емдік препараттарды енгізуге болмайды,
Созылмалы циститте қуықтағы қабыну процесін коздыратын себептерді (қуықтағы тас? дивертикул, қуық асты безінің аденомасы, үрпінің тарылуы жене т.с.с.) жоюдың шешуші маңызы бар. Созылмалы циститі бар науқасқа антибактериялық препараттармен қатар, қуыққа нитрат күмісі ерітіндісін (0,25 — 0,5%, 20 — 40 мл) немесе колларгол ерітіндісін (1-3%, 20-40 мл), диоксидиннің 0,5% ерітіндісінен 20-30 мл, итмүрын майын, шырғанақ майын, 10% дибунол линиментін тамызады, диатермияны, антибактериялық препараттар электрофорезін қолданады.
Егер созылмалы циститті қуық-несепағар рефлюксі, қуық мойнының склерозы, үрпінің дистальды бөлімінің тарылуы асқындырса, емдеу әдісін таңдауда операция жасау мәселесін шешуге тура келеді.
Болжам
Жедел созылмалы циститте санаторий-курорта емделу ұсынылады (Железноводск, Боржоми, Саирме және т.б.), Жедел циститте оның ауыр түрлері (гангренді жөне некрозды цистит) болмаса, болжам қолайлы болып келеді. Көптеген науқастардың бастан өткерген ауруы олардың өміріндегі бір кезең болып қалады. Несептің ағуында түрліше ауытқушылық (қынап қабырғасының төмен түсуі, қуық асты безінің аденомасы, қуық дивертикулы, қуықтың нейрогендік дисфункциясы және т.с.с.) бар адамдарда жедел цистит пайда болса, онда ауру көбіне созылмалы түрге көшіп, сауығу жөніндегі болжам қолайсыз болып шығады.