Көптеген жануарлардың дене температурасы қоршаған ортаның температурасына байланысты өзгереді. Мұндай жануарлар пойкилотермиялық деп аталады, яғни тұрақты емес дене температурасы бар жануарлар. Олардың белсенділігі қоршаған ортаның температурасына байланысты, өйткені соңғысы ағзада өтетін биохимиялық реакциялардың жылдамдығын анықтайды (олардың жылдамдығы әр 10 градусқа температураның жоғарылауы кезінде 2-3 есе артады).
Қоршаған орта температурасының едәуір ауытқуына қарамастан, адам денесінің және жоғары жануарлардың температурасы тұрақты деңгейде ұсталады. Дененің тұрақты температурасы бар мұндай жануарлар гомойотерм деп аталады. Гомойотермды организмдер, дененің тұрақты температурасына ие, сыртқы орта температурасының айтарлықтай ауытқуы кезінде белсенді өмір салтын жүргізеді. Кейбір гомойотермиялық Жануарлар терморегуляцияны өшіреді және пойкилотермды бола алады.
Изотермия — дене температурасының тұрақтылығы-ағза үшін үлкен маңызға ие, өйткені ол біріншіден, тіндер мен мүшелердегі алмасу процестерінің қоршаған орта температурасының ауытқуынан тәуелсіздігін қамтамасыз етеді; екіншіден, ферменттердің оңтайлы белсенділігі үшін температуралық жағдайларды қамтамасыз етеді.
Адам денесінің жекелеген учаскелерінің температурасы әр түрлі, бұл жылудың біркелкі емес жағдайларымен және жылу берумен байланысты. Тыныштық және қалыпты физикалық жүктеме жағдайында ең жоғары жылу өнімі және ең аз жылу беру ішкі органдарда жүреді, сондықтан олардың температурасы жоғары (бауырдағы ең жоғары—37,8-38 °С). Ішкі мүшелерден жылу дене бетіне қанмен ауыстырылады, онда жылу өнімі аз, бірақ жоғары жылу беру, сондықтан тері қабаттарының температурасы жоғары емес.
Адамның терінің ең төменгі температурасы білезік пен табанның аймағында байқалады, ол әдетте өлшенетін қолтық асты ойпатында айтарлықтай жоғары
(температураны ауыз қуысында, шапта, тік ішекте өлшеуге болады). Қалыпты жағдайда дені сау адамда қолтық асты ойпатындағы температура 36,5-36,9 °С тең.
Гомойотермиялық жануарлардың дене температурасын тұрақты деңгейде ұстау қабілеті екі өзара байланысты процестермен — жылу түзумен және жылу берумен қамтамасыз етіледі, олардың теңдігі ағзаның изотермиясын қамтамасыз етеді.
Ағзада жылу түзумен байланысты процестер химиялық терморегуляция түсінігімен, ал жылу беруді қамтамасыз ететін үрдістерді біріктіреді
— физикалық терморегуляция.
Химиялық терморегуляция. Химиялық терморегуляция маталардағы ферментативтік процестерді қалыпты жүзеге асыру үшін қажетті жылу өнімдерінің белгілі бір деңгейін қамтамасыз етеді. Ағзада жылудың пайда болуы барлық органдар мен тіндерде, бірақ әр түрлі қарқындылықпен өтетін үздіксіз жасалатын экзотермиялық реакциялардың салдарынан болады. Бұлшықеттерде жылудың ең қарқынды пайда болуы.
Егер тіпті адам қозғалмайтын болса, бірақ бұлшық еті қатты болса, онда жылу 10% — ға көтеріледі. Болмашы қозғалыс белсенділігі 50-80% — ға жылудың жоғарылауына, ал ауыр бұлшықет жұмысына әкеледі
— 400-500%.
Суықта бұлшықеттердің жылуы күрт өседі. Бұл дене бетінің салқындауы бұлшықет дірілінің рефлекторлық ретсіз қысқаруына әкеледі.
Бұлшықеттен басқа, жылу түзілу процестерінде бауыр мен бүйрек маңызды рөл атқарады. Денені салқындатқанда бауырдағы жылу өнімі өседі.
Физикалық терморегуляция. Физикалық терморегуляция дененің жылу қайтарымын өзгерту арқылы жүзеге асырылады.
Жылу беру келесі жолдармен жүзеге асырылады:
* сәуле шығару (радиация);
• жүргізумен (кондукцией);
* конвекция;
• булану.
Жылу сәулеленуі (радиация) дененің бетінен инфрақызыл сәулеленудің көмегімен қоршаған ортаға жылу беруді қамтамасыз етеді.
Радиация арқылы организм көп жылуды береді. Тыныштық жағдайында және температуралық жайлылық жағдайында радиация есебінен организмде пайда болатын 60% — дан астам жылу бөлінеді.
Жылу өткізу температурасы дене температурасынан төмен заттармен байланыста болады. Дененің жылуы арқылы 3% жылу жоғалады.
Конвекция денеге жақын ауаға немесе сұйықтыққа жылу беруді қамтамасыз етеді. Конвекция процесінде жылу Кока бетінен ауа немесе сұйықтық ағынымен шығарылады. Конвекция арқылы ағзамен 15% жылу беріледі.
Дененің жылу беруі, сондай-ақ тыныс алу процесінде тері бетінен және тыныс алу жолдарының шырышты қабығынан судың булануы арқылы жүзеге асырылады. Дененің бетінен судың булануы тер бөлінген кезде болады.
Тіпті температуралық жайлылық жағдайында және тері арқылы көрінетін тер бөлінбеген кезде тәулігіне 0,5 л дейін су буланады. Адамның 1 л тердің булануы дене температурасын 10 ° С-ға төмендетеді. Қоршаған ортаның температурасы адам денесінің температурасына тең немесе одан жоғары болса, жылуды берудің басқа тәсілдері күрт азаяды, судың булануы жылуды берудің басты тәсілі болып табылады. Жылудың булануы ауаның ылғалдылығы ұлғайған кезде төмендейді н салыстырмалы ылғалдылықтың 100% жағдайында толық тоқтатылады.
Дене температурасының тұрақтылығын реттеу. Дене температурасы биохимиялық реакциялар жылдамдығының тұрақтылығын анықтайтын ағзаның константасы болып табылады—ағзаның тіршілік әрекетінің маңызды шарттарының бірі.
Дене температурасының тұрақтылығын ұстап тұру термореттеудің функционалдық жүйесін қалыптастыру арқылы өзін-өзі реттеу принципі бойынша жүзеге асырылады.
Бұл функциялық жүйенің жүйе құраушы факторы оң жүрекше (37 » С) қан температурасы болып табылады. Терморегуляция процестерінің рефлекторлық өзгерістері тері қабаттарында, тыныс алу жолдарының шырышты қабықтарында, ішкі органдарда, тамырларда, ОЖЖ түрлі бөлімдерінде (гипоталамуста, ретикулярлы формацияда, сопақша және жұлын миында, қозғалыс қабығында және т.б.) орналасқан жылу және суық рецепторлардың тітіркенуі кезінде орын алады. Әсіресе, қан температурасының өзгеруіне әсер ететін орталық терморецепторлардың көп мөлшері гипоталамуста болады.
Гипоталамуста терморегуляция орталығын құрайтын ядролардың топтары орналасқан,ол өз кезегінде, жылу түзу орталығынан және жылу беру орталығынан тұрады. Жылу түзілу орталығы гипоталамустың каудала бөлігінде орналасқан. Мидың бұл бөлігі бұзылған кезде жануарда жылу түзілу механизмдері бұзылады және мұндай жануар қоршаған ортаның температурасы төмендеген кезде дене температурасын ұстап тұруға қабілетсіз болады және гипотермия дамиды. Жылу беру орталығы алдыңғы гипоталамуста (алдыңғы комиссура мен көру қиылысы арасында) орналасқан. Бұл аймақтың бұзылуы кезінде жануар да изотермияны сақтау қабілетін жоғалтады,бұл ретте төмен температураны көтеру қабілеті сақталады.
Гипоталамустан басқа терморегуляция процестеріне ОЖЖ-ның басқа құрылымдары да әсер етеді: жұлын орталықтары, жолақ денелер, ми діңінің ретикулярлы формациясы, бас миының үлкен жарты шарының қабығы. Осы құрылымдардан гипоталамус, ретикулярлы формация және жұлын миының осцилляторлық орталықтары дене қызуының рефлекторлық реттелуінде жетекші рөл атқарады.
Мысалы, қоршаған орта температурасының төмендеуі кезінде суық рецепторлардан қозу афференттік нервтер бойынша гипоталамус жылу өндіру орталықтарына және жұлынның осцилляторлық орталықтарына түседі. Демек, қозу қозғалғыш нервтері арқылы бұлшық еттің тонусын арттырады, содан кейін бұлшықет дірілін тудырады, бұл жылудың айтарлықтай артуына әкеледі. Вегетативті жүйке арқылы қозу тамырларға түседі
(әсіресе тері жамылғысы) және олардың саңылауының азаюына әкеледі. Нәтижесінде, терінің үстіңгі қабаттары аз жылы қан алады, демек, аз жылу береді.
Терморегуляцияға гуморальды факторлар, ең алдымен қалқанша безінің гормондары (тироксин және т. б.) және бүйрек үсті безінің гормондары қатысады.
(адреналин және т.б.). Сыртқы ортаның температурасы төмендеген кезде қандағы тироксин мен адреналин мөлшері өседі. Бұл гормондар симпатикалық жүйке әсерімен бірге тотығу процестерін күшейтеді, осылайша ағзада пайда болатын жылу мөлшерін арттырады.
Адреналин, сонымен қатар, перифериялық тамырларды тарылтады, бұл жылу берудің одан әрі төмендеуіне әкеледі.
Осылайша, қоршаған ортаның температурасы төмендеген кезде жүйке-гуморальды механизмдер қосылады, олар жылу түзудің айтарлықтай күшеюіне және жылу берудің азаюына әкеледі, соның нәтижесінде осы жағдайларда дене температурасы тұрақты болып қалады.
Қоршаған ортаның температурасы жоғарылаған кезде жоғарыда қарастырылған процестер қарама-қарсы сипатқа ие.
Егер адам ұзақ уақыт қоршаған ортаның едәуір жоғары немесе төмен температурасы жағдайында болса, онда қалыпты жағдайда изотермия сақталатын реттеуші механизмдер жеткіліксіз болуы мүмкін. Егер денені салқындатуға немесе жылытуға бағытталған температураны реттеудің мінез — құлықтық тәсілдерін қолданбаса, онда қызып кету — гипертермия немесе салқындатқыш — гипотермия болуы мүмкін.
Гипертермия-дене температурасы жоғары болатын жағдай
Ол қоршаған ортаның жоғары температурасының ұзақ әсер етуі кезінде, әсіресе ауаның жоғары ылғалдылығы кезінде пайда болады. Дененің температурасы 40-41 °С жететін күрт гипертермия ағзаның ауыр жалпы жағдайымен бірге жүреді және жылу соққысы деп аталады.
Гипертермия жылу түзілу процесін (тироксин, майлы қышқылдар және т. б.) күшейтетін кейбір эндогенді факторлардың әсерінен, сондай-ақ микроорганизмдердің әсерінен туындауы мүмкін, өйткені терморегуляцияның гипоталамиялық орталықтары бактериялық токсиндерге жоғары сезімталдыққа ие.
Гипотермия-дене температурасы 35-тен төмен болатын жағдай
С. тез гипотермия суық суға батырылған кезде пайда болады. Бұл ретте алдымен вегетативті нерв жүйесінің симпатикалық бөлімінің қозуы байқалады және рефлекторлы жылу беру шектеледі және әсіресе бұлшықет дірілі есебінен жылу өнімі күшейтіледі. Бірақ біраз уақыттан кейін дене қызуы құлай бастайды, сонымен қатар наркозға ұқсас жағдай байқалады: сезімталдықтың жоғалуы, рефлекторлық реакциялардың әлсіреуі, жүйке орталықтарының қоздырғыштығының төмендеуі, зат алмасу қарқындылығының күрт төмендеуі, тыныс алудың баяулауы, жүрек қызметінің төмендеуі, артериялық қысымның төмендеуі.
Қазіргі уақытта дене 24-28 дейін салқындатылатын жасанды гипотермия
С жүрек пен ОЖЖ операцияларында хирургияда қолдануды табады. Гипотермия мидың зат алмасуын айтарлықтай төмендетеді, демек, оның оттегіге қажеттілігін азайтады. Сондықтан ми мұндай жағдайларда ұзақ қан кетуін (қалыпты температурада 3-5 мин орнына 25-28 С кезінде 15-20 мин дейін) тасымалдауға қабілетті, ал бұл дегеніміз, гипотермия кезінде организм жүрек қызметін уақытша ажыратып, тыныс алуды тоқтату оңай болуы мүмкін.
Дене температурасын ұстап тұруға бағытталған бейімделген реакцияларды сөндіру үшін жасанды гипотермия кезінде вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінде импульстердің берілуін ажырататын (ганглиоплегиялық препараттар) және қозудың нервтерден қаңқа бұлшық етіне (миорелаксанттар) берілуін тоқтататын препараттар қолданылады. Гипотермияны денені тез жылыту арқылы тоқтатады.
Нысанның соңы
[pic]
Әдебиет:
1. Коробков,А. В. Чеснокова С. А. Атлас қалыпты физиологиии.- М.:
Медицина, 1986.
2. Адам физиологиясының негіздері / ред. Б. И. Ткаченко.- Санкт
Петербург: ғылым тарихының халықаралық қоры, 1994.
3. Қалыпты физиология бойынша Практикум / ред.Н. А.Агаджанян және
А. В. Коробкова.- М.: Жоғары Мектеп, 1983.
4. Судаков К. В. ағзаның функционалдық жүйелері. — М.: Медицина,
1987.
5. Адам физиологиясы / ред. Г. И. Косицкий-М.: Медицина, 1985.
6. Адам физиологиясы / ред.В. М. Покровский, Г. Ф. Коротько.-
М.: Медицина, 1997.
7. Шмидт Р., Тевс Қ. адам Физиологиясы: Пер. с англ. – М.: Әлем,
1996.