Стафилокококк аурулары-стафилокктерге байланысты өте әртүрлі аурулардың тобы. Стафилококкты инфекцияның негізгі белгілері-тері мен тері асты клетчаткасының іріңді аурулары, стафилоккты сепсис, токсикалық шок синдромы, пневмония, ангина, энтероколит, стафилоккты энтеротоксинмен улану және орталық жүйке жүйесінің зақымдануы.
Этиология. Стафилокококтар микроокктардың отбасына жататын грамоң оң қозғалмайтын аэробты немесе факультативтік анаэробты коккалар болып табылады. Адам патологиясында ең маңызды алтын стафилококк (қатты қоректік ортада өскен кезде ол колонияны алтын түске бояйтын каротиноидтерді шығарады). Коагулазды өндіретін стафилококктардың барлық штамдары алтын деп аталады. Коагулазоотрициялық стафилококктерге қарағанда Алтынды стафилокококк маннитолды ферменттейді, гемолизинді, түрлі уыттарды шығарады және жоғары биохимиялық белсенділікке ие. Коагулазоотрициялық стафилококктерден эпидермальді және сапрофитті ең маңызды, олардан басқа стафилококтардың 12 штаммдары белгілі, бірақ олар адам патологиясында маңызды емес. Алтын және эпидермальді стафилококктың әр түрлі штамдарын саралау фаготиптеу, биотиптеу әдісімен, антибиотиктерге сезімталдығы бойынша және плазмид анықтау бойынша соңғы әдіс неғұрлым дәл нәтижелер береді. Соңғы жылдары қандай да бір стационарда айналатын патогенді стафилококтардың генотипі мен ДНК анықтамаларын қамтитын молекулалық эпидемиология әдісі әзірленіп, практикаға енгізіле бастайды. Антибиотиктерге сезімталдығы бойынша метициллин-резистентті және эритромицин-алтын стафилокктың резистентті штамдары бөлінеді. Эпидермальды стафилокококк штамдарын саралау елеулі қиындықтарды ұсынады. Биотиптеу, серотиптеу және антибиотиктерге сезімталдықты анықтау тиімсіз болып шықты, тек 20-40% ғана фаготиптеу мүмкін болды. Плазмидті талдау перспективалы болып саналады.
Эпидемиология. Эпидермалдық және басқа да коагулазоотрициялық стафилокококтар тері қабаттарының, шырышты қабықтардың және ішектің төменгі бөлігінің қалыпты микрофлорасының бөлігі болып табылады. Төменгі мұрын жолдарында Алтынды стафилококктың сау тасымалдауы тексерілгендердің 70-90% — ында байқалады, олардың кейбіреулерінде (20%) тасымалдаушылық ұзақ уақыт бойы созылуы мүмкін. Тасымалдаушылық көбінесе медицина персоналында байқалады. Алтын стафилокококк тері және қынаптан (етеккір әйелдердің 10%) бөлінуі мүмкін. Сапрофитный стафилококк болады анықтауға уретре (5% тексерілген). Стафилокококк ауа-тамшы арқылы берілуі мүмкін, алайда инфекцияның ластанған қолдар арқылы берілуі (медицина қызметкерлері) негізгі мәнге ие. Жекелеген жағдайларда стафилококтық ауру макроорганизмнің қорғаныш күштері әлсіреген кезде немесе дисбактериоз кезінде эндогенді инфекция есебінен туындауы мүмкін. Сонымен, кең спектрлі антибиотиктермен емдеу кезінде ауыр стафилокококты энтероколиттер болуы мүмкін. Алайда, хирургиялық стационарлардың, перзентханалардың және басқа да емдеу мекемелерінің тәжірибесі көрсеткендей, экзогенді инфекцияның маңызы зор. Медициналық қызметкерлер, стафилококк ауруларымен ауыратын немесе патогенді стафилококктарды тасымалдаушылар ерекше қауіп төндіреді. Инфекцияның аспаптармен, таңу материалымен, күтім заттарымен, сондай-ақ тамақ өнімдерімен берілуі мүмкін.
Патогенез. Стафилококк ауруының даму генезінде екі фактор — макроорганизмнің иммундық жүйесінің жағдайы және қоздырғыштың вируленттілігі рөл атқарады. Соңғысы қолайсыз жағдайларда өмір сүруге қабілеттілігімен, ферменттер мен токсиндерді үрлеумен, антибиотикорезистенттілігімен, жасушаішілік персистенцияға қабілеттілігімен байланысты. Макроорганизмдердің инфекцияға төзімділігі тері қабаттары мен шырышты қабықтардың тұтастығына, сондай-ақ иммундық жүйенің қалыпты жұмыс істеуіне байланысты. Патогенезде стафилококктар шығаратын ферменттер мен токсиндер үлкен рөл атқарады. Атап айтқанда, каталаза фагоцитоз процесінде микроорганизмдерді қорғайды, фагоциттердегі стафилококтардың персистенциясына ықпал етеді. Коагулаза микробтың вируленттілігінің айқын көрінуіне пропорционалды үрленеді,ол тромбин тәрізді заттың пайда болуы арқылы плазманың ұюына ықпал етеді. Гиалуронидаза дәнекер тінінің гиалурон қышқылын ыдыратады және инфекцияның таралуына ықпал етеді.
Стафилоккоктар әртүрлі токсиндерді шығарады, атап айтқанда эритроциттердің 4 гемолизині (альфа -, бета -, гамма — және дельта-токсиндер) белгілі. Альфа-токсин жануарлардың тері астына енгізген кезде терінің некрозын тудырады, дельта-токсин ішекте судың сіңуін тежейді және сулы диареяның дамуына ықпал етеді. Стафилококкты токсиндермен тамақтан уланумен байланысты бес серологиялық әртүрлі энтеротоксиндер (А-дан Е-ге дейін) белгілі. Соңғы жылдары токсин-1 улы шок синдромының дамуына себепші болады. Ол токсикалық шоктың етеккір синдромы бар әйелдерден бөлінген алтын стафилококк штаммдарының 90% — да табылған. Токсин-1 АҚ төмендетеді, терінің гиперемиясы мен конъюнктив тудырады. Токсиннің әсерінен адамның моноциті интерлейкин-1 (эндогенді пироген) бөлінеді, ол қызба, нейтрофилия және басқа да уытты шок синдромының дамуына әкеледі. Патогенезде антибиотиктерге микробтардың резистенттілігі үлкен маңызға ие. Қазіргі уақытта алтын стафилококтардың 90% — дан астамы пенициллинге, 5%-ға жуығы метициллинге төзімді, эритромицин-алтын стафилококтың резистентті штаммдарымен байланысты ауруханаішілік жарқылдар сипатталған.
Инфекцияның қақпасы қабыну ошақтары дамитын, жиі қалың ірің пайда болатын және қабыну-некротикалық өзгерістермен тері жамылғысының зақымдануы болып табылады. Макроағзаның қорғаныш тетіктері тері және тері асты клетчаткасы немесе шырышты қабат шегінде инфекцияны шектей алмаса, стафилокктар лимфогенді және гематогенді жолмен ағзаға таралады және сепсис тудыруы мүмкін. Ағзаны әлсірететін көптеген жұқпалы аурулар (қызылша, тұмау және т.б.) стафилокококкты табиғат ауруларының пайда болуына ықпал етеді. Жіті («тырысқаққа ұқсас») энтероколиттердің дамуы жиі әсер ететін кең спектрлі антибиотиктерді, мысалы тетрациклиндерді тағайындаумен байланысты, бұл қалыпты микрофлораның бұзылуына және стафилококтардың қатты көбеюіне әкеледі. Стафилокококк ауруларында Иммунитет өте әлсіз. Жиі стафилокококк аурулары ұзақ уақыт ағымына, қайталануға бейім (фурункулез, іріңді аурулар, сепсис, остеомиелит).
Белгілері мен ағымы. Инкубациялық кезең бірнеше күн созылады. Стафилокококк ауруларының клиникалық көріністері әртүрлі. Оларды келесі топтарға бөлуге болады:
Тері және тері асты клетчаткасының аурулары (фурункулы, пиодермия, сикоз, абсцесстер, флегмондар). Күйікке ұқсас тері синдромы. Сүйек пен буындардың зақымдануы (остеомиелиттер, артриттер). Уытты шок синдромы. Стафилокококка ангина. Стафилококты эндокардит. Пневмония және плевриттер. Жедел стафилококты энтериттер және энтероколиттер. Стафилококты энтеротоксинмен улану. Стафилокококты менингит және мидың абсцессі. Зәр жолдарының стафилококтық аурулары. Стафилококты сепсис.
Осы нысандардың кейбірі арнайы бөлімдерде қарастырылады (ангина, менингит, сепсис, стафилококты энтеротоксинмен улану).
Жеңіліс тері. Терінің стафилокококк аурулары әртүрлі болуы мүмкін: салыстырмалы шектеулі фолликулиттер, фурункулдар, карбункулдар, пиодермия немесе кең таралған аурулар. Стафилококктардың токсиндерімен байланысты терінің өзіндік өзгеруі ұсақ тамырлы скарлатин тәрізді экзантема болып табылады (кейбір авторлар тіпті «стафилококкты скарлатина» терминін ұсынды), әртүрлі стафилоккты ауруларда (остеомиелиттер, абсцесстер, сепсис және т.б.) дамитын. Кең таралғандарға сондай-ақ тығыз ісінумен, эритемамен және инфильтрациямен, сондай-ақ тромбофлебитпен сипатталатын тілімге ұқсас ауру жатады. Қатерлі стафилококкты инфекция бас сүйек ішілік тромбофлебиттердің пайда болуына әкеледі және стафилоккты сепсиспен аяқталады.
Стафилококкты күйікке ұқсас тері синдромы токсинді (эксфолйатин) шығаратын алтын түстес стафилококктың штаммдарымен негізделген генерализацияланған эксфолиативті дерматит болып табылады. Бұл көбінесе фаг тобына жататын stafilokki II, 71 түрі. Көбінесе Жаңа туған нәрестелер (Риттер ауруы) және 5 жасқа дейінгі балалар ауырады. Ересектер сирек ауырады. Жаңа туған нәрестелердегі ауру тері қабаттарының қызаруынан, фликтен, жарықшақтардың түзілуінен, тез ауысатын ірі пластиналы қабыршақтанулардан басталады. Кейде бірінші жоспарға скарлатин тәрізді бөртпелер шығады, кейде гиперемия аясында үлкен босаңсу көпіршіктері пайда болады, олар ашылады, тері күйдірілген сияқты қою реңк қабылдайды. Егер іс жүзінде сау тері бөлігін сүрткіңіз келсе, эпидермис майысады және ыдырайды (Никольск симптомы). Ересектерде күйікке ұқсас тері синдромы жиі уытты эпидермальды некролизбен (Лайелла ауруы) үйлеседі. Лайелл ауруы үнемі стафилокококты этиологияға ие емес, жиі кейбір дәрілік препараттарды қолданудың жанама реакциясы ретінде пайда болады. Бұл аурудың себебін тері биоптатын зерттеу арқылы анықтауға болады. Дәрілік уытты некролиз кезінде тері базальды қабаттың деңгейінде ерітіледі, соның нәтижесінде терең тіндер қоршалады және суперинфекцияға және сұйықтықтар мен электролиттерді едәуір жоғалтуға қолайлы жағдайлар пайда болады. Стафилококк ауруы кезінде қабыну эпидермис шегінде жүреді.
Остеомиелиттер мен іріңді артриттер жиі қайталанатын стафилокококк сепсисінің көріністері болады.
Улы шок синдромы 1978 жылы сипатталған. Ол жоғары қызбамен, терінің күн күйігі түрінде қызаруымен, кейіннен қабыршақтанумен, АҚ төмендеуімен және жалпы интоксикация белгілерімен сипатталады. 1980 жылы етеккір кезінде жас әйелдер арасында эпидемиялық өршулер тіркелді, алтын стафилококктың уыттанған штамдары осы науқастарда қынап пен жатыр мойнынан бөлінді. Бұл аурудың пайда болуы гиперабсорбциялаушы тампондардың кейбір түрлерін қолдануға байланысты болды; ұзақ уақыт көктамырішілік болған кезде оларда стафилококтар мен токсин өнімдерін көбейту үшін қолайлы жағдайлар жасалады. АҚШ-та осы тампондарды сату тоқтатылғаннан кейін науқастар саны айтарлықтай төмендеді. Ауру тампондарды пайдаланатын әйелдердің етеккірінің алғашқы күндері өткір басталады. Қынаптың шырышты қабығы гиперемирленген, оның ішіндегісінен стафилококк бөліп алуға болады, қаннан микроб себілмейді. Кейбір жағдайларда токсикалық шок синдромы басқа да локализацияланған стафилокококк ауруларында (инфекцияланған жаралар, абсцесстер, флегмондар, эмпиема, остеомиелит және т.б.) дамиды. Клиникалық симптоматика етеккір әйелдерде дамитын аурулардан еш айырмашылығы жоқ. Токсикалық шок етеккір синдромын бастан кешкен әйелдердің шамамен 30% — ында ауру қайталануы мүмкін, бірақ симптоматиканың айқындылығы бірінші ауруға қарағанда айтарлықтай аз болады. Улы шок синдромының негізгі клиникалық белгілері жоғары қызба болып табылады, барлық жағдайларда ол 390с және одан жоғары, ал науқастардың 87% — ында дене температурасы 400С және одан жоғары көтеріледі. Барлық науқастарда диффузия түрінде дақты эритродермия (100%-да) экзантема, макулопа — пулезді бөртпе 32% — да және петехиальды бөртпе-27% — да (гиперемирленген тері аясында) анықталған. Тілдің қызаруы («таңқурай» тілі) 82%, конъюнктив гиперемиясы 75%, барлық науқастарда эпителий десквамациясы байқалды. АҚ, диарея, миалгия, құсу, бас ауруы, тамақтың ауруы (75-98% науқастарда) тұрақты белгілері болды. Зертханалық мәліметтерден жиі лейкоцитоз (15o109/л жоғары) анықталады, қан сарысуының билирубин мөлшері (70% — да) артады, қан сарысудағы амино-трансфераздың белсенділігі (77% — да) артады, науқастардың бөлігінде өкпеде интерстициальді инфильтрация байқалады.
Стафилококты ангина стрептокококтан клиникалық айырмашылығы аз, ол пенициллинмен емдеу нашар, кейде теріде ұсақ бүйрек бөртпелері пайда болады, алайда бактериологиялық зерттеусіз дифференциялау қиын (Ангина қараңыз).
— Стафилококты эндокардит Қоздырғыштың гематогенді диссеминациясының нәтижесі болып табылады. Стафилококки-эндокардиттердің жиілігі бойынша екінші және нашақорлардың ең жиі кездесетін себебі. Жиі ауру егде жастағы адамдарда, жиі қандай да бір созылмалы ауру бойынша емдеуге жатқызылған адамдарда пайда болады. Эндокардит дененің жоғары температурасын көтерумен жедел басталады, анемизацияны үдете түседі. Жүрек қақпақшаларының жетіспеушілігі анықталып, өршиді, науқастардың 90% жүрек шуы пайда болады. Клапан сақинасы мен миокард абсцесстері пайда болуы мүмкін, өлім-жітім 20-30% — ға жетеді. Нашақорлар жиі үш жақты клапан зақымданады. Ауру жиі өкпе инфарктімен жүреді. Клапанды протездері бар науқастарда эндокардиттің (40% — ға дейін) ең жиі себебі-алтын емес, эпидермальды стафилокококк болып табылады.
Стафилокококты пневмониялар бастапқы болуы мүмкін, сондай-ақ басқа жағдайларда асқыну түрінде дамиды, негізінен вирустық инфекциялар (тұмау, парагрипп, аденовирустық аурулар, қызылша, микоплазмоз және т.б.). Стафилококты пневмония жиілігі барлық жіті пневмонияның 10% — ға жуығын құрайды. Клиникалық стафилококтық пневмония ауыр ағыммен, ентігу, цианозбен, іріңді асқынуларға бейім (абсцесстер, эмпиемалар) ерекшеленеді. Рентгенологиялық түрде паренхиматозды инфильтративті өзгерістермен қатар анықталатын ауа көпіршіктері немесе дөңгелек кисталар түріндегі өзіндік эмфизематозды кеңейтулермен ерекшеленеді.
Стафилокококты энтероколит («тырысқаққа ұқсас») кең спектрлі әсер ететін антибиотиктер (тетрациклиндер жиірек) немесе антибиотиктер комбинациясын алатын науқастарда дамиды. Ауру кенеттен емдеудің 5-6-ші күні басталады және дене қызуының жоғарылауымен, жалпы уыттану симптомдарымен және ішек бұзылуымен сипатталады. Нәжіс өте мол, сұйық, сұйықтықтың жоғалуы тез сусыздануға және гиповолемиялық шоктың дамуына әкеледі.
Стафилокококты менингит әдетте қайталанған, стафилококты сепсистің нәтижесі болып табылады.
Несеп жолдарының жұқпасы көбінесе сапрофитті стафилококктен тұрады, ол ішек таяқшасынан кейін жас әйелдерде несеп жолдарының алғашқы жұқпасының екінші себебі болып табылады (20% — ға дейін), несеп жолдарының басқа этиологиясы ауруларынан клиникалық айырмашылығы жоқ, қызба және жалпы интонсикация белгілері жоқ.