Қазіргі заманғы егіншіліктің басты проблемаларының бірі топырақ құнарлылығын сақтау және кеңейту болып табылады. Топырақты органикалық затпен байытуға бағытталған көптеген агротехникалық тәсілдер арасында органикалық және минералды тыңайтқыштар ерекше орын алады.
Шетелдік мамандардың бағалауы бойынша және еліміздің ғылыми мекемелерінің деректері бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарының барлық өсімінің жартысына жуығы тыңайтқыштарды қолдану есебінен алынады.
Әр түрлі топырақ-климаттық жағдайларда тыңайтқыштардың тиімділігі бірдей және топырақтың қасиеттеріне, жауын-шашынның мөлшеріне, агротехника деңгейіне және басқа да факторларға байланысты.
Тыңайтқыштарды қолданудың маңызды халықтық шаруашылық міндетін шешуде – астық, әсіресе күшті және бағалы бидай өндірісін ұлғайтуда, сондай-ақ мал шаруашылығын дамыту үшін мықты жем-шөп базасын құруда маңызы зор.
Бурятиядағы Ауыл шаруашылығы өндірісін қарқындату тыңайтқыштарды ұтымды пайдалану тәсілдерін үздіксіз жетілдірумен тығыз байланысты. Тыңайтқыштарды ауыл шаруашылығы дақылдарына жүйелі түрде енгізген кезде ғылыми негізделген ұтымды қолдану үшін тыңайтқыштардың тек қана өнім мен оның сапасына ғана емес, сонымен қатар топырақ құнарлылығының негізгі қасиеттерінің өзгеруіне әсерін анықтауға мүмкіндік беретін ұзақ мерзімді тұрақты тәжірибе нәтижелері үлкен рөл атқара алады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі зерттеулер көрсеткендей, ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижелері тыңайтқыштарды ұтымды қолдану тәсілдері туралы ұсынысқа елеулі өзгеріс енгізеді.
Қазіргі заманғы егіншілік топырақ құнарлылығының жай-күйіне, атап айтқанда, қоректік режимге, топырақтың құрылымдық жағдайына, гумус құрамына, оның сапалық өзгеруіне, органикалық және Минералды тыңайтқыштардың әсерінен тұрақты бақылауды жүзеге асыруды талап етеді. Бурятия Республикасының еркектері гранулометриялық құрамы бойынша жеңіл аз қуатты каштан топырағы бар құрғақ дала аумақтары болып табылады. Осыған байланысты 1967 жылдан бастап Бурят АШҒЗИ эксперименттік базасында минералды және органикалық тыңайтқыштардың каштан топырағының өнімділігі мен құнарлылығына әсерін зерттеу бойынша далалық тәжірибе жүргізілуде.
1. Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері
Зерттеудің мақсаты-далалық ауыспалы егістің неғұрлым өнімділігін қамтамасыз ететін минералдық және органикалық тыңайтқыштарды пайдаланудың агрономиялық және экономикалық тиімді жүйелерін анықтау, богар жағдайында топырақтың құнарлылығын сақтау және өндіріске ұсыныстар беру.
Ауыспалы егісте тыңайтқыштарды ұзақ қолдануды зерттеу Ресейдің әртүрлі аймақтарында жүргізіледі. Бурятия жағдайында мұндай тәжірибе Бурятск НИИСХ-мен РАСХН-мен 1967 жылдан бері жүргізіледі.
Зерттеудің міндеттері-егістік ауыспалы егістегі тыңайтқыштардың әрекеті мен салдарын, тыңайтқыштардың өнім көлеміне әсерін, оның сапасы мен топырақтың химиялық қасиеттерінің өзгеруін зерттеу. Тыңайтқыштарды пайдалануға экономикалық баға беру.
Зерттеу Селенгі орта таулы құрғақ дала аймағының қоңыр топырақтарында жүргізіледі.
Зерттеулер жүргізу тыңайтқыштардың көмегімен ауыл шаруашылығы дақылдарының тұрақты өнімін алу және топырақ құнарлылығын сақтау процестерін реттеу мүмкіндігін анықтауға, каштан топырағы құнарлылығының оңтайлы параметрлерін анықтауға мүмкіндік береді.
2. Тыңайтқыштардың дәнді дақылдардың өніміне әсері, оның сапасы және топырақтың құнарлылығы
Мәдени өсімдіктердің қоректену жағдайлары олардың сорттық ерекшеліктерімен қатар өнімді арттыруда және оның сапасын жақсартуда шешуші мәнге ие. Әсіресе, өнімді қалыптастыруда азот маңызды рөл атқарады. Сібірдегі тыңайтқыштармен алғашқы тәжірибелерде азотты тыңайтқыштардың өнім сапасына әсерін есепке ала отырып, елдің еуропалық өңірлерінде бұрын орнатылған дәнді дақылдар түсімінің айтарлықтай ұлғаюы, бидай дәнінің ақуыздылығының артуы және ондағы дән маңызының болуы расталды (Синягин И. И., 1979).И. И. Синягиннің зерттеулерімен бидай дәніндегі ақуыздың ұлғаюы тыңайтқыштардың әсерінен барлық ізашарлар бойынша, оның ішінде таза бу бойынша белгіленді, ол сіңірілетін азотқа қатысты бай екені белгілі. Тыңайтқыш аясында айтарлықтай өсті және дәндегі дән маңызының құрамы. Дегенмен, метеорологиялық жағдайларға байланысты тыңайтқыштардың әсерінен дәндегі ақуыз мөлшерінің ұлғаюының тұрақты сипаты жоқ екенін атап өту керек.
4 Онохой сортты бидаймен жүргізілген тәжірибелер (Лапухин Т. П., АникстД.М., КореньковД.А., 1977; Ревенский В. А., 1985) фосфорлы және калийлі тыңайтқыштардың бидай дәніндегі ақуыз мен дән маңызының құрамына оң әсерінің жоқтығы туралы куәландырады. Алайда азоттың аздаған нормасының (N30) енгізілуі дәндегі ақуыз құрамының 1,5% – ға , ал N90 норма кезінде ақуыз мөлшері 3,5-4% — ға жоғарылайды (1-кесте). Астық сапасы бойынша бұл азотты тыңайтқыштарсыз алынған бидай емес. Ақуыз құрамы өте өсті.
Тәжірибе Максимова Н. В.(1971-1974) сондай – ақ Забайкалья жағдайында Фосфорлы тыңайтқыштар азотты (2-кесте) протеин құрамына әлсіз әсер ететінін көрсетті.
1-кесте жаздық бидай дәнінің сапасына азотты тыңайтқыштардың Бурятияның қоңыр құмайт топырақтарына әсері.