Термин «өкпе эмфиземасы» (грек тіл. емрһуѕае-үрлеу, үрлеу) өкпе тініндегі ауаның жоғары болуымен сипатталатын өкпедегі патологиялық процестер белгіленеді.
Соңғы жылдары өкпе эмфиземасының жиілігі, әсіресе егде жастағы адамдар арасында өседі,осыған байланысты бұл проблема әлеуметтік маңызға ие болады. Мысалы, 30 жастан асқан адамдарда өкпенің эмфиземасы 30% жағдайда, ал 50 жастан асқан адамдарда эмфиземаның жиілігі 44% — ға дейін өседі.
Этиологиясы және патогенезі. Бастапқы және екінші эмфизема бар. Ең жиі түрі-өкпенің созылмалы обструктивті аурулары (жіті және созылмалы бронхиттер, бронх демікпесі және т.б.) салдарынан дамитын екінші диффузды эмфизема.
Өкпе эмфиземасының дамуында өкпенің кебуі дамуымен бронх ішіндегі және альвеолярлы қысымды арттыратын факторлар (ұзақ жөтел, шыны үрлегіштерде сыртқы тыныс алу аппаратының шамадан тыс күшеюі, үрлемелі аспаптар музыканттары, әншілер және т.б.), өкпе тінінің икемділігінің өзгеруі және кеуденің жасымен қозғалуы (Кәрілік эмфизема).
Бастапқы эмфиземаның дамуында тұқым қуалайтын факторлар, атап айтқанда альфа1-антитрипсиннің тұқым қуалайтын тапшылығы маңызды. Бұл ақуыз бірқатар протеолитикалық ферменттердің тежегіші болып табылады және альфа1-глобулинді фракцияның құрамына кіреді. Альфа1-антитрипсин құрамы қалыпты адамдарда лейкоциттердің, альвеолярлы макрофагтардың, микроорганизмдердің (қабыну процесінің дамуы кезінде) протеолитикалық белсенділігі протеаз тежегіштері жүйесімен және ең алдымен альфа1-антитрипсинмен теңестіріледі. Альфа1-антитрипсин жетіспеушілігі кезінде қабынудың қайталанған эпизодтары кезінде лейкоциттер мен микробтық жасушалардан босатылатын протеолитикалық ферменттердің зақымдайтын әсерінен шырышты бронхиалды ағашты және өкпе паренхимасын қорғау төмендеуі орын алады. Бұл» артық » ферменттер эластикалық талшықтардың зақымдануына, альвеолярлы қалқалардың жұқаруына және үзілуіне әкелуі мүмкін. Альфа1-антитрипсиннің тұқым қуалайтын тапшылығы тұқым қуалаудың аутосомды-рецессивті сипатына ие.
Өкпе эмфиземасы интерстациальді және альвеолярлы болуы мүмкін. Интерстициальды эмфизема өкпе жебесіне ауаның енуімен сипатталады (переребронхиальды, перилобулярлы), жиі эмфиземамен, тері астына эмфиземамен үйлеседі. Альвеолда ауаның жоғары мөлшері бар альвеолярлық эмфизема жиі кездеседі. Альвеолярлық эмфизема диффузды немесе шектеулі болуы мүмкін. Шектеулі эмфиземаның пайда болуы жиі бронхтың тарылуымен «клапанды» механизмнің болуымен, өкпе тінінің қалған бөлігінің кеңеюімен (викарлы эмфизема), туберкулезбен жоғарғы бөлігінің едәуір зақымдануымен байланысты. Ең жиі түрі — альвеолярлы диффузды эмфизема — өкпенің созылмалы обструктивті ауруларының салдары болып табылады.
Дем шығару кезінде обструкция болған кезде тыныс алу қиындайды және негізінен тыныс алу бұлшықетінің қосымша жұмысы есебінен жүреді. Әрбір тыныс алу актісі кезінде желдету процестерінің бұзылуы дамиды, ішкі веолярлы РО2 азаюы және РСО2 ұлғаюы жүреді. Вальвеолярлық вентиляцияның бұзылуы альвеолдың күшейтілген созылуын тудырады, вальвеолярлық қалқалардың икемділігінің жоғалуына ықпал етеді. Альвеол қабырғаларының созылуы жақын капиллярлардағы қан ағынын қиындатады.
Серпімділіктің жоғалуы, өкпе тінінің қабыну, фиброзды өзгерістері, бронхоспазм артериялық гипоксемия мен гиперкапния дамуымен альвеолярлы-капиллярлы мембраналар (альвеолярлы-капиллярлы блок) арқылы газдардың диффузиясының бұзылуына әкеледі. Артериялық гипоксия өкпе тамырларындағы қысымның рефлекторлық жоғарылауына, олардың арасындағы анастомоздардың және бронхиальды көктамырлар мен артериялардың ашылуына әкеледі, бұл артериялық гипоксемияның күшеюіне әкеледі, өйткені қанның бір бөлігі қан айналымының кіші шеңберінің айналуынан ажыратылады. Өкпе тамырлары тарапынан үш түрдегі өзгерістер орын алады: 1) қан айналымының кіші шеңбері тамырларының спазмасының салдарынан өкпе гипертониясының дамуы; 2) өкпе артериясы тармағының атеросклерозының пайда болуы және 3 )альвеолярлық қалқалардың бибеліне байланысты өкпе капиллярларын шаю.
Өкпенің желдету қызметінің циркуляторлық бұзылулармен үйлесуі газдардың диффузия процестерінің бұзылуын қиындатады, бұл тыныс алу жетіспеушілігінің дамуына әкеледі. Артериялық гипоксемия бірқатар компенсаторлық реакциялардың дамуына алып келеді: гемоглобин деңгейінің жоғарылауы, эритроцитоз, бір мезгілде айналымдағы қан көлемінің артуы, оның тұтқырлығы, бұл өкпе гипертензиясының дамуы кезінде оң қарыншаға қосымша жүктеме болып табылады және өкпе жүрегінің пайда болуына себеп болады.
Патологиялық анатомия. Өкпенің эмфиземасы кезінде өкпенің көлемді, жұмсақ консистенциясы, әдетте кеуде қуысын ашу кезінде шамалы төмендейді. Өкпенің бетінде құйылып қалған альвеол (Булла) көпіршіктері жиі кездеседі, олар жарылғанда спонтанды пневмоторакс тудыруы мүмкін.
Микроскопиялық сипатты альвеолдың кеңеюі, альвеолярлы қалқалардың оларда ақаулары, үзілуі, эластикалық талшықтардың атрофиясы болып табылады.
Жиі созылмалы бронхит құбылыстары байқалады. Өкпе артериясы тармағының қабырғасы қалыңдап, диффузды облитерациялаушы эндартерииттің көрінісі анықталады. Капиллярлы желінің жарығы әдетте күрт азайған.
Клиникалық көрініс. Өкпе эмфиземасында клиникалық көрініс тыныс алу жетіспеушілігінің болуымен және байқалуымен анықталады. Өкпе эмфиземасын тыныс алу жетіспеушілігінің құбылыстарынсыз бөледі, оның өлшемі гипоксемия дәрежесі болып табылады. Гипоксемияның жеңіл дәрежесі кезінде цианоз жоқ, гемоглобиннің оттегімен қанығуы 80% — дан жоғары, артериялық қанның оттегінің (РО2) кернеуі 50 мм-ден жоғары. ст.азайған гипоксемия кезінде цианоз, гемоглобгагтың 60-80% оттегімен қанығуы, 30-50 мм рт артериялық қанның РО2 байқалады. құжат Ауыр гипоксемияда өткір цианоз, гемоглобин 60% — дан кем оттегімен қанығуы, артериялық РО2 30 мм-ден төмен. өкпе жеткіліксіздігінің ең ерте және тұрақты симптомы ентігу болып табылады. Ентігу білінуіне байланысты тыныс алу жетіспеушілігінің 3 дәрежесі бөлінеді; 1 дәреже — бұрын оны шақырмаған дене жүктемесі кезінде ентігу; 2 дәреже-шамалы дене жүктемесі кезінде ентігу; 3 дәреже — тыныштықта ентігу.
1 дәрежелі науқастардың негізгі шағымдары физикалық кернеу кезінде ентігу болып табылады, оны науқас әдетте бағаламайды, жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі. Қосымша бронхит болған жағдайда жөтел, бронхоспазм құбылысы байқалады.
Объективті түрде бөшке тәрізді, алдыңғы жақ өлшемінде үлкейтілген кеуде клеткасы, қабырға бұрышы тұйық, бұғана үсті шұңқырлары кеңеюде, қабырғалары көлденең өтеді, берья аралығы кеңеюде. Өкпенің төменгі шекарасы төмен, өкпенің төменгі жиегінің қозғалысы шектеулі. Аускультация кезінде тыныс алу әлсірейді,тыныс шығару ұзарады, бронхит болған жағдайда құрғақ және ылғалды сырылдар тыңдалады. Жүрек тондары сөндірілген, өкпе артериясына 11 тонның екпіні естілуі мүмкін. Бауыр өкпенің төменгі шегінің төмен түсуі есебінен қабырға астынан шығады.
Рентгенологиялық зерттеу кезінде өкпе өрістерінің мөлдірлігінің жоғарылауы, диафрагма күмбездерінің төмен тұруы және қозғалуының шектелуі, қабырға аралық кеңеюі, тамырына жақын аймақтардағы суреттің күшеюі байқалады. Жүрек тік орналасқан, оң қарынша үлкейген жоқ.
Сыртқы тыныс алуды зерттеу кезінде өкпенің өмірлік сыйымдылығының азаюы, қалдық ауа көлемінің және желдетудің минуттық көлемінің ұлғаюы байқалады. Қанның газ құрамы өзгерген жоқ.
Тыныс алу жеткіліксіздігінің П дәрежесі кезінде ентігу шамалы физикалық кернеу, суыту кезінде туындайды, пневмония, жіті респираторлық аурулар, созылмалы бронхиттің асқынуы аясында күшейеді. Науқастарда цианоз өседі, ол «жылы» цианоз сипатында болады, салқындату, жүктеме кезінде күшейтіледі.
Сыртқы тыныс алу функциясын зерттеу кезінде қалдық ауа көлемінің одан әрі ұлғаюы, тыныс алудың жиілеуі есебінен тыныс алудың минуттық көлемінің ұлғаюы байқалады, бұл өкпенің тиісті өмірлік сыйымдылығының, өкпенің минуттық желдетуінің төмендеуімен сүйемелденеді. Артериялық қанның оттегімен қанығуы төмендейді, РСО2 артады . Қышқылданбаған алмасу өнімдерінің жиналуы салдарынан тыныс алу ацидозы дамиды, алайда қан рН нормада қалады(компенсацияланған тыныс алу ацидозы). Гиперкапнияның өсуі және декомпенсацияланған тыныс алу ацидозының дамуы церебральді симптомдардың (бас ауруы, бас айналуы, тітіркенуі, ұйқысыздық), психикалық бұзылулардың (депрессия, ұйқышылдық) пайда болуына, н2со3 және натрийдің реабсорбциясының күшеюі салдарынан сұйықтықтың кідіруіне әкеледі. Бір мезгілде тахикардия, сирек — ырғақтың бұзылуы байқалуы мүмкін.
Тыныс алу жетіспеушілігінің үшінші дәрежесі оң қарыншалық жеткіліксіздік симптомдарының дамуымен өкпе жүрек белгілерінің пайда болуымен сипатталады. РСО2 одан әрі ұлғаюы және гипоксемияның өсуі коматоздық жағдайдың дамуына әкелуі мүмкін.
Аурудың ағымы ұзақ. Тыныс алу жетіспеушілігінің айқындылық дәрежесі мен өсуі өкпеде созылмалы қабыну процесінің өршу жиілігіне байланысты.
Диагноз және дифференциалды диагноз. Өкпенің эмфиземасы диагнозы әр түрлі айқындық дәрежесіндегі (тыныс алу жеткіліксіздігі, бөшке тәрізді кеуде клеткасы, перкуторлы дыбыстың қорапты реңкі, тыныс алудың әлсіреуі), рентгенологиялық деректер (өкпе өрістерінің жоғары мөлдірлігі) және сыртқы тыныс алу қызметінің көрсеткіштері (қалдық ауа көлемінің ұлғаюы) негізінде қойылады.
Дифференциалды диагнозда өкпенің созылмалы обструктивті аурулары салдарынан пайда болған екінші эмфиземаны туа біткен немесе тұқым қуалайтындан ажырату керек.
Өкпе жебесінің туа біткен толық еместігімен байланысты буллезді эмфиземаның диагнозы жоғары мөлдірлігі бар, әртүрлі өлшемдегі буллалардың рентгенологиялық анықталуына, жіңішке дәнекер тоқылған қабырғасы бар, көбінесе үстіңгі жағында. Арнайы клиникалық симптомдар жоқ. Жиі спонтанды пневмоторакс дамуы мүмкін.
Болжам және еңбекке қабілеттілік тыныс алу жеткіліксіздігінің айқын көрінуіне байланысты. Жүрек жеткіліксіздігі симптомдарының қосылуы болжауды нашарлатады. Бұл ретте науқастардың еңбекке қабілеттілігі жоғалады немесе күрт төмендейді. Бастапқы сатыларда дұрыс емделгенде ілеспе өкпе ауруларының (бронх демікпесі, бронхит, созылмалы пневмония) эмфиземалары және тиісті жұмысқа орналасқанда науқастар еңбекке қабілеттілікті ішінара сақтай алады.
Емі. Негізгі іс-шаралар өкпе эмфиземасының дамуын тудырған негізгі ауруды емдеуге және тыныс алу жетіспеушілігімен күреске бағытталған.
Өкпеде созылмалы қабыну процесі асқынған жағдайда, бронхоспастикалық синдром болған жағдайда — бронхолитикалық дәрілер тағайындалады.
Қақырықтың шығуын жақсарту үшін қақырық түсіретін препараттар, протеолитикалық ферменттер тағайындалады. Декомпенсацияланған өкпе жүрек симптомдарының пайда болуы кардиотониялық препараттармен, диуретикалық дәрілермен кешенді емдеуді қажет етеді. Тыныс алу жетіспеушілігінің дамуы кезінде 4-6 апталық курс түрінде тыныс алу гимнастикасы қолданылады, бұл өкпенің желдетілуін, газ алмасуын жақсартуға ықпал етеді. Айқын тыныс алу жеткіліксіздігі болған жағдайда көлемі, жиілігі немесе қысымы бойынша реттелетін (РО-1, РО-2, РО-5, РД-1, ДП-8, РЧП-1) кез келген түрдегі респираторлардың көмегімен өкпенің қосалқы жасанды желдетілуі қолданылады. Қосымша жасанды желдету әдісі ұзақтығы 40-60 мин болатын екі рет сеанстарды өткізу болып табылады.
Өкпе эмфизасы бар науқастарды климаттық емдеу Қырым жағдайында, жазғы-күзгі маусым кезеңінде орташа жолақта жүргізіледі.
Алдын алу. Өкпе эмфиземасының алдын алуда жіті және созылмалы бронхиттерді, пневмонияны, бронх демікпені дұрыс емдеу, сондай-ақ мұрын жұтысындағы қабыну процестерін санациялау маңызды. Науқас ағзасын шынықтыру, кәсіби зияндылықты жою арқылы науқастарды жұмысқа орналастыру бойынша кешенді іс-шаралар жүргізумен халықты диспансерлік тексеру кезінде өкпе эмфиземасының ерте сатыларын анықтау маңызды болып табылады.