Корпоративтік этика – бұл осы ұйымдағы этикалық қатынастарды реттейтін құндылықтар жүйесі. Әмбебап корпоративтік этикадан айырмашылығы осы ұйымның қызметінің ерекшеліктері мен мақсаттарымен, сондай-ақ осы ұйымда қалыптасқан мінез-құлықтың стереотиптерімен байланысты. Корпоративтік этика кәсіпорындардағы өндірістік үрдіске қатысушы адамдарды біріктіретін негізгі элемент — біртұтас әлеуметтік организм (адам қоғамдастығы) болып табылады[1] .
Корпоративтік этиканың әсерінен қызметкерлердің қызметі бұйрықтардың немесе ымыралардың негізінде ғана емес, қызметкерлердің бағдарлары мен ұмтылыстарының ішкі келісімділігі есебінен де ұйымдастырылады. Оның мүшелерінің дүниетанымы мен құндылықтарының біртұтастығына құрылған ұйым өндірістік қоғамдастықтың неғұрлым үйлесімді және серпінді нысаны болып табылады.
Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, қазіргі заманғы корпоративтік этиканың негізіне үш маңызды ереже қойылуы тиіс:
— барлық түрлі формада материалдық құндылықтарды құру бастапқыда маңызды процесс ретінде қарастырылады;
— өндірістің пайдасы мен басқа да табыстары түрлі қоғамдық маңызды мақсаттарға қол жеткізу нәтижесі ретінде қарастырылады;
— іскерлік әлемде туындайтын проблемаларды шешудегі басымдық өнім өндіру емес, тұлғааралық қатынастар мүдделеріне берілуі тиіс.
Қазіргі заманғы персоналды басқару басшыдан жаңа қасиеттерді талап етеді. Ол бір мезгілде көреген стратег, беделді көшбасшы, әлеуметтік серіктес, батыл жаңашыл, рухани тәлімгер болуы тиіс . Басшының мінез-құлқы мен басқару стилі оның қол астындағылардың уәждемесі мен жетістіктерін едәуір дәрежеде анықтайды. Басшы қызметінің негізінде қарамағындағылар қандай жетістіктерге, ал қайсысына — жоқ екендігі және қызметтің әрбір тәсілінен не қажеттігі туралы қорытынды жасайды. Басшының өзінің құнды ұсыныстары негізінен кәсіпорынның этикалық нормалары мен ұйымдық мәдениетін анықтайды.
Ұйым қызметкерлерінің іскерлік қарым-қатынастар этикасы нормалары мен ережелерін орындауы оның «визит карточкасына» айналады және көптеген жағдайларда сыртқы серіктес немесе клиент осы ұйыммен одан әрі жұмыс істегісі келетінін және олардың өзара қарым-қатынасы қаншалықты табысты болатынын анықтайды.
Корпоративтік қарым-қатынастар этикасы нормалары мен ережелерін пайдалану, егер адам этика ережелерін қолданудың жеткілікті дағдысы болмаса да, кез келген жағдайда да, айналасындағыларға ізгі ниетпен қабылданады. Егер этикалық мінез-құлық табиғи және шектен тыс болса, қабылдау әсері бірнеше рет күшейтіледі.
Этика адамгершілік талаптары мен мінез-құлық нормалары жүйесін қамтиды, яғни іскерлік қарым-қатынас этикасы адамдардың бірігіп өмір сүру процесінде жасаған мінез-құлықтың жалпы ережелеріне негізделеді. Әрине, іскерлік жағдайдағы өзара қарым-қатынастардың көптеген нормалары күнделікті өмір үшін әділ және керісінше, тұлғааралық өзара қарым-қатынастардың барлық ережелері қызметтік этикада өз көрінісін табады.
Корпоративтік этиканың барлық бағыттарында кең мағынадағы моральдық – этикалық нормаларға сәйкес келетін ережелер бар. Бұдан басқа, іскерлік этиканың бағытын қоспағанда, барлығы этиканың негізгі нормаларына негізделеді. Оларға басқа адамның өзінің қадір-қасиеті мен жеке мәртебесін құрметтеуді, айналасындағылардың мүдделері мен мінез-құлқын түсінуді, олардың психологиялық қорғалуы үшін әлеуметтік жауапкершілікті және т. б. жатқызуға болады.
Корпоративтік қатынастар этикасының қағидалары-іскерлік қарым-қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық нормаларын көрсететін қоғамның моральдық санасында тұжырымдалған адамгершілік талаптардың жалпыланған көрінісі.
Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, қазіргі заманғы корпоративтік этиканың негізіне үш маңызды ереже қойылуы тиіс:
— барлық түрлі формада материалдық құндылықтарды құру бастапқыда маңызды процесс ретінде қарастырылады;
— өндірістің пайдасы мен басқа да табыстары түрлі қоғамдық маңызды мақсаттарға қол жеткізу нәтижесі ретінде қарастырылады;
— іскерлік әлемде туындайтын проблемаларды шешудегі басымдық өнім өндіру емес, тұлғааралық қатынастар мүдделеріне берілуі тиіс.
Американдық социолог Л. Хосмердің жұмысында әлемдік философиялық ойдың аксиомасына сүйенетін, теориялар мен практикаға көп ғасырлық тексеруден өткен корпоративтік этиканың қазіргі заманғы этикалық принциптері қалыптасқан. Мұндай қағидаттар және тиісінше он аксиом] :
— Сіздің ұзақ мерзімді мүддесіңізде немесе Сіздің компанияңыздың мүддесінде не жоқ екенін ешқашан жасамаңыз (қағидат ежелгі грек философтарының (атап айтқанда, Демокрит) басқа адамдардың мүдделерімен ұштасқан жеке мүдделері туралы және ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мүдделер арасындағы айырмашылықтар туралы іліміне негізделген).
— Бұл шын мәнінде адал, ашық және шынайы, ол туралы баспасөзде және теледидарда бүкіл елге мақтанышпен жариялауға болады деп айтуға болмайды (принцип Аристотель мен Платонның жеке жақсылық-адалдық, ашықтық, ұстамдылық және т.б. туралы көзқарастарына негізделген).
— Ешқашан шынтақ сезімін қалыптастыруға ықпал етпейсің, өйткені біз барлығы бір ортақ мақсатқа жұмыс істейміз (қағидат мейірімділікке және қайырымдылыққа шақыратын дүниежүзілік діндердің (св. Августин) өсиеттеріне негізделген).
— Ешқашан заңды бұзса, өйткені заңда қоғамның негізгі моральдық нормалары (қағидат Т. Гоббс және Дж. Locka мемлекеттің пайдасына адамдар арасындағы бәсекелестікте төреші ретінде рөлі туралы).
— Сен өмір сүретін қоғам үшін зиян емес, игілікке әкелмейді (ұстаным и. Бентам мен Дж.жасаған утилитаризм этикасына негізделген (адамгершілік мінез-құлықтың практикалық пайдасы).С. Миллом).
— Ешқашан осындай жағдайға тап болған басқаларға ұсыным жасауды қаламасаңдар (принцип әмбебап, жалпыға ортақ норма туралы атақты ереже жарияланған и. Канттың үзілді-кесілді императивіне негізделген).
— Ешқашан басқалардың белгіленген құқықтарын шектемей (принцип Ж.-Ж. Руссо және Т. Джефферсонның жеке құқығына деген көзқарастарына негізделген).
— Заң, нарық талаптары шеңберінде және шығындарды толық есепке ала отырып, пайданы барынша арттыруға әрқашан келіп тұр. Бұл шарттарды сақтаған кезде максималды пайда өндірістің барынша тиімділігін көрсетеді (принцип А. Смиттің экономикалық теориясына және в. Паретоның оңтайлы мәміле туралы іліміне негізделген).
— Қоғамда әлсіз жандарды зақымдайтынын ешқашан жасамаңыз (принцип К. Родстың үлестіру әділеттілігінің ережесіне негізделген).
— Ешқашан басқа адамның өзін-өзі дамыту және өзін-өзі іске асыру құқығына кедергі келтірмейсің (принцип А. Нозик теориясына негізделген).
Корпоративтік этика әрбір адамға өзін жеке сезінуге мүмкіндік беретін адамгершілік нормаларға сүйенеді. Бірінші кезекте олар жалдамалы қызметкердің базалық (материалдық) қажеттіліктерімен байланысты:
— білікті еңбекке ақы төлеу халықтың орташа жігінің табысынан төмен болмауы тиіс;
— корпорация Жұмыспен қамтудың белгілі бір тұрақтылығы үшін, ал мәжбүрлі жұмыстан босатылған жағдайда – тиісті өтемақы төлеу жауапкершілігін өзіне алады;
— меншік иелерінің, менеджерлердің және қатардағы қызметкерлердің табыс деңгейінің ақталмаған алшақтығына жол бермеу.
Қызметкердің корпорациямен қарым-қатынасы көп жағдайда жоғары тәртіптегі этикалық нормалармен анықталады және ең алдымен, :
— кәсіпорынның иерархиялық сатысындағы әлеуметтік мәртебесіне қарамастан адамның қадір-қасиетін құрметтеу;
— біліктілікті арттыру және кәсіби жылжыту кепілдіктері;
корпорацияның қызметі туралы еркін пікір айту;
— қызметкерлердің мүдделерін қозғайтын шешімдерді дайындауға және қабылдауға қатысу;
— еңбек қатынастары жүйесіндегі мұндай құбылыстарды күрт соттау, қызметкерлердің бір тобын басқасына қарсы қою;
— көлеңкелі операциялардың кез келген нысандарын болдырмайтын корпорацияның қаржылық қызметінің ашықтығы.
Әрине, корпоративтік этикада да корпоративтік мүдделердің белгілі бір ортақтығы адамдардың түрлі топтарының ерекше мүдделерін жоя алмайды. Кәсіпорындағы қайшылықтар туындауы мүмкін. Алайда, Корпоративтік этика жанжалды жағдайды басқаруға, оған жойқын емес, функционалдық сипат беруге, яғни оны әлеуметтік әріптестік жүйесі шеңберінде шешілуі қажет мәселенің пайда болуының алғашқы белгісі ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
2. Корпоративтік кодекстер
Қазіргі Ресейдегі іскерлік этика өрісіндегі алғашқы өскіндер 90-шы жылдары байқала бастады. Бірқатар кәсіби этикалық кодекстер қабылданды, олардың ішінде банкирдің Ар-намыс кодексі (1992), қор нарығына қатысушылардың кәсіби қауымдастығы мүшелерінің адал қызмет ережелері (1994), риэлторлардың ресейлік гильдиясы мүшелерінің Ар-намыс кодексі (1994), ресейлік бағалаушылар қоғамы мүшелерінің кәсіби этика Кодексі (1994). Қазіргі ресейлік бизнес эволюциясындағы белгілі бір шетелде 1998 жылғы тамыздағы Қаржы-экономикалық дағдарыс болды. Дәл осы қайғылы белгілі қаржылық дефолттан кейін ресейлік кәсіпкерлердің көптеген қоғамдық ұйымдары (федералдық және өңірлік деңгейлерде) моральдық кодекстерді әзірлеп, қабылдай бастады. 2002 ж. Қазанда мұндай кодексті бизнестің ең ықпалды құрылымдарының бірі ресейлік кәсіпкерлер мен өнеркәсіпшілер одағы (РСПП) қабылдады. Бір айдан кейін ресейлік сыра және алкогольсіз өнімдер өндірушілер одағының съезі сыра қайнарларының Ар-намыс кодексін қабылдады. Моральдық кодекстер ірі ресейлік корпорацияларда да, қарапайым көлемдегі кәсіпорындарда да бар.