Ұзақ уақыт бойы көкбауыр «жұмбақ орган» деп саналды, өйткені оның функциялары қалыпты емес. Шын мәнінде, әлі күнге дейін олар толық зерттелген деп санауға болмайды. Дегенмен, қазіргі уақытта көкбауыр туралы көп нәрсе орнатылған деп санауға болады. Мысалы, көкбауырдың бірқатар физиологиялық функциялары сипатталған: иммунологиялық, фильтрациялық және қан шығару функциялары, оның зат алмасуына, атап айтқанда темір, ақуыз және т. б. қатысатыны анықталды.
КӨКБАУЫРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫСЫ
Көкбауыр-іш қуысында орналасқан жұптық емес орган. Көкбауыр әдетте диафрагманың сол жартысының қабырғасының астында, асқазанның жанында және сол бүйректің жанында IX-XII қабырға деңгейінде болады. Көкбауыр артының бойлық осімен және жоғарыдан алға және төменге бағытталған. Оның төменгі полюсі бел омыртқаларының I-II деңгейінде орналасуы мүмкін, жоғарғы полюсі әдетте төменгі медиальді болып табылады. Алайда, көкбауырдың көлденең, қиғаш және тік орналасуы бар. Типтік жағдайда көкбауыр тегіс контуры бар бұршақты пішінді. Ұзындығы 150 мм-ден аспайды (көбінесе
(80-120 мм), көлденең – 80 мм (50-60 мм жиі).
Көкбауырдың бекітілуі негізінен құрсақ ішіндегі қысымның, диафрагмалды-көкбауыр байламының, сондай-ақ диафрагмалды-жиек байламының есебінен жүзеге асырылады.
Қан беруді көкбауыр артериясы – бұлшықет түріндегі көкбауыр артериясы күшті ішкі эластикалық мембранамен жүзеге асырады. Ол бөрененің ең ірі тармағы болып табылады. Оның диаметрі 5-тен 12 мм-ге дейін.
Мезотелиалды жасушалардың бір қабатынан тұратын көкбауырдың серозды қабығының астында фиброзды қабық орналасқан. Көкбауыр қақпасынан трабекулалар радиалды түрде тарайды, содан кейін фиброзды қабықпен қосылады. Онда артериялар, веналар, лимфа, тамырлар және жүйке талшықтары өтеді.
Дәнекер тоқылған остов және тегіс бұлшықет жасушалары көкбауырдың тірек-жиырылу аппаратын құрайды.
Көкбауырда АҚ және қызыл пульпа бар.
Ақ пульпа негізінен лимфоциттерден тұрады, оған көкбауыр салмағының 6-дан 20% — ға дейін келеді. Ақ пульпаның бос жасушалары арасында (лимфоциттер, моноциттер, макофагтар және аздаған [pic] гранулоциттер саны) тірек функциясын атқаратын ретикулярлы талшықтар орналасады. Олар ретикулярлы жасушалармен синтезделген заттардан тұрады деп болжайды.
Маргиналды аймақ-көкбауырдың нашар Ажырайтын бөлігі-ақ пульпаны қоршайды және қызыл пульпамен шектеседі. Бұл аймаққа ақ пульпадан көптеген ұсақ артериялық бұтақтар құяды. Онда ең алдымен зақымдалған және ақаулы жасушалар, бөгде бөлшектер жиналады.
Көкбауырдың салмағы 70-тен 80% — ға дейінгі қызыл пульпа ретикулярлы остовтан, артериялардан, капиллярлардан, көктамырлардан, бос жасушалардан және әртүрлі шөгінділерден тұрады. Қызыл пульпаның ретикулярлы талшықтары арасында бос жасушалар: лимфоциттер, эритроциттер, тромбоциттер, макофагтар, плазмалық жасушалар орналасқан. Көкбауырдың құрылымдық компоненттерінің жасына қарай арақатынасы өзгереді: қызыл пульпаның саны 15 жылға азаяды, ал ақ-ерте жаста ұлғаяды, бірақ одан кейін өмір бойы біртіндеп төмендейді.
Әр түрлі жүйелі топтарға жататын жануарлардың көкбауыр құрылымдық элементтерінің пішіні, өлшемдері және арақатынасы өте әртүрлі. Көкбауыр у рептилиялар редуцирована, балықтар мен қос мекенділер түрінде ұсынылған жекелеген шоғырлану лимфа тінінің орналасқан астында, сірі қабықпен асқазан немесе ішек. Құстар мен сүтқоректілерде-бұл форманың әр түрлілігімен ерекшеленетін көлемі жағынан шағын жеке орган.
КӨКБАУЫРДЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ
Көкбауырдың ең маңызды функциясы иммундық функция болып табылады. Ол зиянды заттарды алу және өңдеу, қанды әртүрлі бөтен агенттерден (бактериялар, вирустар) тазарту болып табылады. Көкбауыр эндотоксиндерді, күйік, жарақат және басқа да тіндік зақымданулар кезінде жасушалық детриттің ерімейтін компоненттерін қамтиды және жояды. Көкбауыр иммундық жауапқа белсенді қатысады – оның жасушалары ағзаға бөтен антигендерді танып, арнайы антиденелерді синтездейді.
Сүзу функциясы қанның айналмалы жасушаларын бақылау түрінде жүзеге асырылады. Ең алдымен, бұл егде және ақаулы эритроциттер жатады. Эритроциттердің физиологиялық өлімі шамамен 120-күндік жасқа жеткеннен кейін туындайды. Фагоциттер қартаю және өміршең жасушаларды ажыратады. Шамасы, бұл жасушаларда болатын биохимиялық және биофизикалық өзгерістердің сипаты маңызды. Мысалы, көкбауыр мембранамен өзгертілген көкбауыр жасушаларының айналмалы қанын тазалайтын болжам бар. Осылайша, кейбір ауруларда эритроциттер көкбауыр арқылы өте алмайды, пульпада тым ұзақ уақыт бойы кідіріп, өледі. Бұл ретте көкбауырдың бауырға қарағанда ең жақсы, кем ақаулы жасушаларды тану қабілеті бар және сүзгі ретінде жұмыс істейді. Көкбауырдағы эритроциттерден гранулярлы қосындыларды (Жолли денелері, Гейнца денелері, темір түйіршіктері) жасушалардың өзін бұзбай алып тастау жүреді. Спленэктомия және көкбауыр атрофиясы осы жасушалардың қандағы құрамының жоғарылауына әкеледі.
Әсіресе спленэктомиядан кейін сидероциттер санының (темір түйіршіктері бар жасушалар) өсуі айқын анықталады, бұл өзгерістер тұрақты болып табылады, бұл көкбауырдың осы функциясының ерекшелігін көрсетеді.
Көкбауыр макрофагтары бұзылған эритроциттерден темірді реутилизациялайды, оны трансферринге айналдырады, яғни көкбауыр темір алмасуға қатысады.
Лейкоциттердің бұзылуында көкбауырдың рөлі жеткіліксіз зерттелген.
Бұл жасушалар физиологиялық жағдайларда өкпеде, бауырда және көкбауырда өледі, сау адамның тромбоциттері негізінен бауырда және көкбауырда бұзылады деген пікір бар. Көкбауыр тромбоциттер алмасуына басқа да қатысады, себебі көкбауыр алып тастағаннан кейін бұл органның зақымдануы бойынша тромбоцитоз пайда болады..
Көкбауыр тек қана бұзбайды, сонымен қатар қанның нысанды элементтері – эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер жинақтайды. Атап айтқанда, онда 30-дан 30-ға дейін
Қажет болған жағдайда шеткі арнаға шығарылуы мүмкін 50% және одан да көп айналмалы тромбоциттер. Патологиялық жағдайларда олардың жиналуы кейде үлкен, бұл тромбоцитопенияға әкелуі мүмкін.
Қан кетуінің бұзылуы кезінде көкбауыр ұлғаяды және кейбір зерттеушілердің пікірінше, оның депосы бола отырып, қан көп мөлшерде сыйымды. Қысқарып, көкбауыр тамырлы арнаға жиналған қанды тастауға қабілетті. Бұл ретте көкбауырдың көлемі азаяды, ал қандағы эритроциттер саны артады. Алайда, қалыпты жағдайда көкбауырдың құрамында 20-40 мл қан жоқ.
Көкбауыр ақуыз алмасуға қатысады және альбумин, глобин синтездейді
(гемоглобиннің белоктық компоненті), қанның ұю жүйесінің VIII факторы.
Иммуноглобулиндерді шығаратын көптеген жасушалармен қамтамасыз етілетін иммуноглобулиндердің пайда болуына селезенканың қатысуы маңызды.
Көкбауыр әсіресе ұрықтың қан түзілуіне белсенді қатысады. Ересек адам лимфоциттер мен моноциталарды шығарады. Көкбауыр сүйек кемігіндегі қан түзудің қалыпты процестерінің бұзылуы кезінде, мысалы созылмалы қан жоғалту, сепсис және т. б. кезінде экстрамедуллярлы гемопоэздің бас органы болып табылады. Көкбауырдың эритроциттердің өндірілуіне әсерін қалыпты көкбауыр алып тастағаннан кейін, мысалы, оның зақымдануы кезінде ретикулоцитоздың пайда болу фактісі негізінде растауға тырысады. Алайда, бұл көкбауыр ретикулоциттердің ерте шығуын тежейді.
Көкбауыр алып тастағаннан кейін гранулоциттердің санын арттыру механизмі түсініксіз болып қалады-немесе олар көп пайда болады және олар тез сүйек миынан шығады немесе олар белсенді түрде жойылады. Сондай-ақ дамитын тромбоцитоздың пайда болу механизмі түсініксіз, ең алдымен, бұл жасушалардың депо селезенкасынан алып тастау есебінен пайда болады. Аталған өзгерістер уақытша сипатта болады және әдетте көкбауыр жойылғаннан кейін бірінші ай ішінде ғана байқалады.
Көкбауыр эритроциттер мен гранулоциттер жасушаларының сүйек кемігінің жетілуі мен шығуын, тромбоциттер өнімін, жетілген эритроциттер денулеациясы процесін, лимфоциттер өнімін реттейді. Гемопоэзге инибирующие әсері көкбауырдың лимфоциттерімен синтезделген лимфокиндер болуы мүмкін.
Көкбауыр жойылғаннан кейін зат алмасудың жекелеген түрлерінің өзгерістері туралы деректер қарама-қайшы. Бауырдағы ең тән өзгеріс гликогеннің жоғарылауы болып табылады. Бауырдың гликогенфиксациялаушы қызметінің күшеюі бауырға әсер еткенде де, осы функцияның әлсіреуіне алып келетінде де тұрақты ұсталады. Жануарларда көкбауырды алып тастау тәжірибелері көкбауырда гуморальды факторлар шығарылады, олардың болмауы гликогеннің жоғары бекітілуін туғызады және сол арқылы осы органда майдың жиналу процестеріне екінші рет әсер етеді.
Көкбауыр гемолиз процесінде үлкен рөл атқарады. Патологиялық жағдайларда ол өзгерген эритроциттердің көп мөлшерін, әсіресе кейбір туа біткен және жүре пайда болған гемолитикалық анемиялар кезінде ұстай алады және бұзуы мүмкін. Эритроциттердің көп мөлшері тоқырау толық қанды және т.б. ауруларда көкбауырда кешіктіріледі. Сондай-ақ, лейкоциттердің селезенкадан өту кезінде механикалық және осмотикалық резистенттілігі төмендейді.
Көкбауыр өмірлік маңызды мүшелердің қатарына жатпайды, бірақ аталған функционалдық ерекшеліктеріне байланысты ағзада маңызды рөл атқарады.
Көкбауырдың төменгі функциясы егде жастағы көкбауырдың атрофиясында, аштық, гиповитаминоздарда байқалады.
Әдебиет
1. Адам денесінің анатомиялық атласы –
Будапешт: «Медицина», 1996.
2. Адам анатомиясы: 2Т. / ред. М. Р. Сапина-М.: «Медицина», 1993.
3. Үлкен медициналық энциклопедия. /Гл.ред.ақад. Б. В. Петровский.: