Қазіргі уақытта ғылыми және халықтық медицинада қолданылатын дәрілік өсімдіктердің көптеген түрлерінің емдік әсері оларда жануарлар мен адам ағзасына түскен кезде физиологиялық белсенді қасиеттер көрсететін және емдік әсер ететін әртүрлі биологиялық белсенді заттардың болуымен байланысты. Олар әрекет етуші заттар деп аталады, әртүрлі құрамы бар және химиялық қосылыстардың түрлі сыныптарына жатады.
Негізгі әсер етуші заттардың қатарына алкалоидтар, гликозидтер, кумариндер, эфир майлары, шайырлар, илеу заттары, витаминдер жатады.
Алкалоидтар.
Бұл өсімдіктер шығаратын және құрамында күрделі азот бар қосылыстар болып табылатын заттар. Өсімдіктердің әртүрлі түрлерінде алкалоидтар біркелкі жиналады. Әсіресе алкалоидтарға паслен және Маков тұқымдастары бай. Бір өсімдіктердегі алкалоидтардың мөлшері жыл уақытына және олардың өсу орнына байланысты өзгеруі мүмкін. Көптеген алкалоидтар бағалы дәрілік заттар болып табылады, олар ішкі ағзалар ауруларын, жүйке және басқа ауруларды емдеу үшін пайдаланылады. Бұл стрихнин, морфин, папаверин, кодеин, эфедрин, хинин, кофеин және т. б. Емдік препараттар түрінде медицинада әдетте алкалоид тұздары қолданылады. Өсімдіктердегі алкалоидтардың мөлшері—таза ақ қағазбен қапталған іздерден 2-8% — ға дейін, банктерде. Өсімдіктің емдік әсері эфир майымен немесе басқа ұшатын заттармен байланысты болған жағдайларда, шикізатты тығыны бар шыны банкіде немесе қақпағы тығыз жабылатын металл банкаларда сақтау керек. Пакеттерге, банкаларға, жәшіктерге және басқа да ыдыстарға буып-түю кезінде шикізаттың түрі мен жинау уақыты көрсетілген заттаңбаларды ішке салады. Шикізатты құрғақ, қараңғы, таза үй-жайларда сақтайды. Әдетте Гүлдерді, шөптер мен жапырақтарды сақтау мерзімі 1-2 жылдан аспайды, тамыр, тамырлар, қабықтар—2—3 жылдан аспайды.
Гликозидтер.
Бұл табиғи апатсыз заттардың үлкен тобы, олардың молекуласы қантты бөліктен-гликон мен қантты емес бөліктен-агликоннан тұрады. Гликозидтердің әсері негізінен олардың қансыз бөлігімен анықталады. Гликозидтер алкалоидтарға қарағанда сақтау кезінде өсімдіктердің өз ферменттері, сондай-ақ түрлі физикалық факторлардың әсерінен тез бұзылады. Ферменттер өте оңай гликозидтер ыдырайды, сондықтан тек кесілген өсімдіктерде гликозидтер оңай ыдырайды және өз қасиеттерін жоғалтады. Гликозидтер бар өсімдіктерді жинау кезінде осы жағдай деп санауға тура келеді; шикізатты қыздыруға жол бермей сақтау керек, себебі құрғақ материалда ферменттер өз әсерін көрсетпейді.
Практикалық қызметте әдетте гликозидтердің келесі топтары ажыратылады: жүрек гликозидтері, антрагликозидтері (әлсіз), сапониндер, ащы, флавоноидты гликозидтер және т.б. дәрігерлік практика үшін жүрек гликозидтері (карденолидтер) аса маңызды. Осы күнге дейін барлық жүрек құралдарының арасында өсімдік препараттары жартысынан көп. Өз жасушаларында жүрек әсерінің гликозидтерін құрайтын өсімдіктерден ойық, ландыш, горицвет және т.б. деп атауға болады. Бұл өсімдіктердің барлық тобы жүрек ауруларын емдеу үшін өте маңызды. Жүрек гликозидтері бар өсімдіктер өте улы. Жүрек гликозидтері өте тұрақсыз, сондықтан осы гликозидтер бар өсімдіктерді жинау және кептіру өте мұқият жүргізілуі тиіс.
Крушин, ревен, Кассия,алоэ және басқа да кейбір өсімдіктерде бар антрагликозидтер іс жүзінде өте кең қолданыс алды. Жүрек гликозидтеріне қарағанда олар азоядовит, сақтау кезінде тіреулер, олардың көпшілігі қызыл-қызғылт сары түске боялған.
Гликозидтер бар кейбір өсімдіктер дәміне өте бұршақ. Оларды медицинада » ащы » ретінде қолданады: ащы заттар науқастарда тәбет тудырады; асқазанның перистальтикасын күшейтіп және асқазан сөлінің бөлінуін арттыра отырып, «ащы» тағамның жақсы сіңірілуіне ықпал етеді.
Көптеген өсімдіктерде гликозидтердің бір тобын білдіретін сапониндер — қосылыстар бар. Сапониндер 70-тен астам өсімдік тұқымдастарынан табылған, әсіресе олар шегелер мен алғашқы гүлдердің арасында мол. Құрамында сапонин бар өсімдіктер дәрігерлік тәжірибеде әртүрлі мақсаттармен қолданылады: қақырық (истод тамыры, синюхи), несеп айдайтын (бүйрек шайы), өт айдайтын және т. б. сияқты.
Соңғы уақытта флавоноидты гликозидтер тобы үлкен мәнге ие болды. Олар фенолдық қосылыстарға жатады. Олардың қатары р-Вит-миналық қабілетке, бактерицидтік, өт айдайтын әсерге ие, ағзадан радиоактивті заттарды алып тастауға ықпал етеді.
Кумариндер мен фурокумариндер.
Бұл заттар өсімдіктерде таза күйінде немесе гликозид түрінде қантпен қосылыстарда болады. Суда ерімейді, жарыққа сезімтал. Кумариндер көбінесе қолшатыр, бұршақты, Рутты өсімдіктерде, негізінен тамырлар мен жемістерде кездеседі. Қазіргі уақытта 150-ден астам кумарин-туынды қосылыстар бөлініп зерттелді. Осы топтан медицина үшін ең маңызды заттар фурокумариндарға қатысты. Олардың көпшілігі әртүрлі фармакологиялық қасиеттерге ие: тамыр кеңейтетін, спазмолитикалық және ісікке қарсы дәрілер.
Эфир майлары.
Бұл суда ерімейтін Ұшпа, майлы сұйықтықтар, өсімдіктердің көптеген түрлеріне тән күшті иісі бар (жалбыз, Валериан, тимьян, жусан, аскөк, шалфей және т.б.). Әлемде 2500 эфир майы бар өсімдіктер белгілі. Эфир майлары өсімдіктердің әртүрлі бөліктерінде — гүлдерде, жапырақтарда, жемістерде, кейде жер асты бөліктерінде кездеседі. Өсімдіктердегі олардың құрамы іздерден 20% — ға дейін ауытқиды (әдетте 2-3%).
Медицинада эфир майларын қолдану әртүрлі. Ауырсыну қасиеті бар майлар бар; тыныштандыратын және жүйке жүйесін қозғаушы (жусан майы); жүрек қызметіне әсер ететін (камфора); жұмсартатын жөтел; бактерицидті; антисептикалық; жапырақ қарсы; асқазанның қызметін қозғаушы майлар бар. Эфир майлары, мысалы, лаванда, жалбыз, кориандр және басқа майлар. Эфир майлары парфюмерлік, ликер-арақ, тамақ өнеркәсібінде қолданылады.
Оттегі мен ауа ылғалының әсерінен эфир майларының құрамы өзгереді — майлардың жекелеген компоненттері тотығады, майлардың шайырлауы болады және олар иісін жоғалтады. Жарық майдың бояуын өзгертеді, сондай-ақ майдың құрамы да өзгереді. Сондықтан құрамында эфир майлары бар өсімдіктерден дәрілік түрлерді жинау, кептіру, өңдеу, сақтау және дайындау ережелерін қатаң сақтау қажет.
Шайыр.
Химиялық құрылымы бойынша эфир майларына жақын, олармен бірге өсімдіктерде жиі кездеседі. Кейбір өсімдіктердің шайырлары емдік қасиеттерге ие. Медициналық практикада қабаттарды, тұнбаларды дайындау үшін қолданылады, ішке ішке ішетін зат ретінде тағайындалады. Шайыр-қарағай кіреді, жалпы нығайтатын дәрі дәрмек пластырь «клеол».
Илеу заттары немесе танидтер.
Тері илеу және оларды су өткізбейтін ету қабілеті үшін өз атауын алды. Әдетте бұл үшін емен қабығын қолданды,сондықтан бұл процесс илеу деп аталады, ал заттардың өзі илеу.
Илеу заттары сол немесе басқа мөлшерде барлық өсімдіктерде дерлік болады және аморфты безотистсіз қосылыстар, көпатомды фенолдардың туындылары болып табылады. Өсімдіктердің әртүрлі органдарында, негізінен ағаштардың және бұталардың қабығы мен сүрегінде, сондай-ақ көпжылдық шөптердің жер асты бөліктерінде илеу заттары жиналады. Илеу заттары улы емес, тән тұтқыр дәмі бар. Әсіресе көп танидтер бар кейбір өсімдіктер асқазан-ішек ауруларында, тамақты шаю үшін, түрлі қабыну және т. б. Тұтқыр және өлтіретін бактериялар ретінде қолданылады.
Танидтердің Тұтқыр және қабынуға қарсы әсері одан әрі қабынуға кедергі келтіретін ақуыз заттарынан, пленкадан тұратын шырышты қабықтарда түзілуіне негізделген. Күйдірілген жерлер мен жараларға салынған танидтер, сондай-ақ белоктарды орайды және сондықтан жергілікті қан тоқтататын құрал ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар, танидтер ауыр металдармен және алкалоидтермен уланған кезде боядия ретінде қолданылады.
Ауамен жанасқан кезде илеу заттары ерекше ферменттердің әсерінен тотығады және суда ерімейтін, қою қоңыр немесе қызыл қоңыр түске боялған заттарға ауысады (бұл кесілген алма, айва, картоп және т.б.).
Витаминдер.
Бұл адам ағзасының қалыпты дамуы мен тіршілік етуі үшін өте аз мөлшерде қажет заттар. Витаминдер зат алмасуда, негізгі тағамдық заттарды—ақуыздар, майлар, көмірсулар-сіңіру және пайдалану процестерін реттеуде бірінші дәрежелі рөл атқарады. Витаминдердің жетіспеушілігі зат алмасуын бұзады, жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді, тез шаршағыштық тудырады, жүйке жүйесінің жағдайын нашарлатады және басқа да ауырсыну құбылыстарын тудырады. Қазіргі уақытта 30-ға жуық табиғи витаминдер белгілі, оның ішінде олардың көпшілігі дәрілік өсімдіктерде бар.
Адам ағзасы сырттан 20-ға жуық витаминдер түсуді қажет етеді, қалғандары ішкі органдарда синтезделеді. Белгілі витаминдерден а, B1 (тиамин), В2 (рибофлавин), В6 (пиридоксин), В12, В15, С (аскорбин қышқылы), D, Е, F, К, Р (рутин), РР (никотин қышқылы), инозит, холин, биатлин және тағы басқа витаминдердің физикалық-химиялық қасиеттері мен физиологиялық маңызы толық сипатталған. Адамның витаминдерге деген қажеттілігі оның өмірі мен жұмыс жағдайларына, ағзаның жай-күйіне, жыл мезгіліне байланысты.
Дәрілік өсімдіктердің белсенді заттарының аталған топтарынан басқа, олардың емдік қасиеттері органикалық қышқылдар, шырыштар, камеди, майлы майлар, пигменттер, ферменттер, энзимдер, минералды тұздар, микроэлементтер және т. б. сияқты химиялық қосылыстардың басқа кластарының болуымен байланысты болуы мүмкін.