Ақау анықтау бөлшектердің тозу, коррозия, материалдың шаршауы нәтижесінде, сондай-ақ пайдалану режимдерінің бұзылуынан пайда болатын пайдалану ақауларын анықтау үшін қажет.
Бөлшектердің үйкелуі және тозуы нәтижесінде-олардың геометриялық параметрлері, жұмыс бетінің кедір-бұдырлығы және материалдың үстіңгі қабатының физикалық-химиялық қасиеттері өзгереді, сондай-ақ шаршаған зақымданулар пайда болады және жинақталады.
Бөлшектердің геометриялық параметрлерінің өзгеруі деп олардың өлшемдерінің, пішінінің және беттердің өзара орналасуының өзгеруін түсінеді. Форманың бұзылуына мыналар жатады: тығыздық, сызықсыз, сопақ, конустылық және т. б., ал беттердің өзара орналасуының ауытқуларына — жазықтықтардың және беттердің айналу осьтерінің параллельділігі, бүйір және радиалды соғылу, осьтік емес және т. б. жатады.
Тозған зақымданулар материалдың бүтіндігін бұзады, микро — және макротрещаттардың пайда болуына, металл мен сынған бөлшектердің боялуына ықпал етеді.
Материалдың физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруі материал құрылымының бұзылуына, сондай-ақ ферромагнитті материалдардың қаттылығының, беріктігінің, коэрцитивті күшінің азаюына немесе артуына әкеледі.
Пайдалану режимдерінің және ережелердің бұзылуы үйкелетін беттердің тоғысуына, механикалық жүктеменің әсерінен қызып кету немесе деформация нәтижесінде бөлшектердің қорлануына, жарықтардың пайда болуына, бекітудің облды фланецтеріне және т. б. әкеп соқтыруы мүмкін.
Машинаны жөндеу процесінде ақаулардың соңғы тізімдемесін ресімдеумен аяқталатын 3 сатылы ақау табу жүргізіледі.
Алдын ала ақау табу — Жабдықты жөндеуге тоқтату алдындағы операция.
Бөлшектеу кезінде торап бойынша, содан кейін подеталды ақау табу жүргізіледі.
Алдын ала мақсаты — құрастыру бірліктері мен бөлшектерінің түйіндесуінің дұрыстығын бұзудың ең ықтимал жерлерін анықтау. Торап бойынша ақау табылған кезде берілген өзара орналасудан түйіндердің ауытқулары анықталады.
Торда ақауын табу кезінде бөлшектерді қайта пайдалану мүмкіндігі және қажетті жөндеу сипаты анықталады.
Бөлшектердің қайта пайдалануға немесе қалпына келтіруге жарамдылық дәрежесі технологиялық карталар бойынша ақауға қойылады. Оларда: бөлшектің қысқаша техникалық сипаттамасы (материал, термиялық өңдеудің түрі, қаттылығы, қалыпты өлшемдері, форманың ауытқуы және беттердің өзара орналасуы), ықтимал ақаулар және оларды жою тәсілдері, жөндеусіз рұқсат етілген бақылау әдістері және шекті өлшемдері көрсетілген. Бағалауды бөлшектердің нақты геометриялық параметрлерін және басқа да технологиялық сипаттамаларды рұқсат етілген мәндермен салыстырумен жүргізеді.
Жұмыс сызбаларына сәйкес келетін бөлшектердің өлшемдері мен басқа техникалық сипаттамалары қалыпты деп аталады.
Бөлшектің өлшемдері мен басқа да техникалық сипаттамалары рұқсат етілген деп аталады, ол кезде ол машинаға жөндеусіз қойылуы мүмкін және қарастырылған жөндеуаралық кезең ішінде қанағаттанарлық жұмыс істейтін болады.
Шекті деп кесу өлшемдері және бөлшектің басқа да сипаттамалары.
Жөндеу үшін рұқсат етілген мөлшерден асатын бөлшектердің бір бөлігі жаңа (қосалқы бөлшектермен) қосылыста жарамды немесе қалпына келтірілген болуы мүмкін. Сондықтан бақылау барысында оларды үш топқа сұрыптайды:
1) рұқсат шегінде тозған және жөндеусіз қайта пайдалануға жарамды бөлшектер;
2) рұқсаттан жоғары тозған, бірақ жөндеуге жарамды бөлшектер;
3) рұқсаттан жоғары тозған және жөндеуге жарамсыз бөлшектер.
Бірінші топтың бөлшектерін ақ бояумен, екіншісін — жасыл немесе сары, ал үшіншісін — қызыл бояумен таңбалау ұсынылады.
Бөлшектерде әдетте машинаны пайдалану процесінде өзгеруі мүмкін параметрлер ғана бақыланады. Олардың көпшілігі тексеруді талап ететін бірнеше ақаулар бар. Ақаудың еңбек сыйымдылығын азайту үшін алдымен жиі кездесетін ақаулар келтірілген технологиялық карталарда көрсетілген бақылау реттілігін ұстану қажет.
Бөлшектердің геометриялық параметрлерін бақылау әдістері.
Ақау табу кезінде өлшеудің келесі әдістерін қолданады: абсолютті, аспап өлшенетін параметрдің абсолюттік мәнін көрсеткенде және салыстырмалы – өлшенетін параметрдің белгіленген өлшемнен ауытқуы. Ізделінетін мән тікелей аспап бойынша (Тікелей әдіс) және басқа параметрді өлшеу нәтижелері бойынша (жанама әдіс) есептелуі мүмкін. Мысалы, ротаметрде тесік өлшемін орнату үшін саңылау мен ауа шығыны арасындағы тәуелділікті қолдану керек.
Өлшенетін параметрлердің саны бойынша бақылау әдістері дифференциалды және кешенді болып бөлінеді. Бірінші жағдайда әрбір параметрдің мәнін, ал екінші жағдайда – бұйымның жекелеген геометриялық өлшемдерінің жиынтық қателігін өлшейді. (Мысалы, радиалды Саңылау бойынша тербелу подшипниктерінің жарамдылық дәрежесін анықтау). Соңғысының өзгеруі ішкі және сыртқы сақиналардың жүгіру жолдарының, сондай-ақ тербелу элементтерінің (шариктер, роликтер) тозуымен байланысты.
Егер аспаптың өлшеу элементі тікелей бақыланатын беттермен жанасса, онда мұндай әдіс контактілі деп аталады, ал егер жоқ болса – байланыссыз.
Келесі өлшеу құралдарын жиі қолданады: калибрлер, әмбебап өлшеу құралы және арнайы аспаптар.
Калибрлер-өлшемдердің, форманың ауытқуларын және өлшенетін параметрдің белгіленген сандық мәнінсіз бөлшектердің беттерінің өзара орналасуын бақылауға арналған шыңсыз өлшеу құралдары. Бөлшектердің шекті өлшемдерін шектейтін және оларды үш топқа бөлетін шекті калибрлер жиі қолданылады: жарамды, қалпына келтірілуге жататын және жарамсыз.
Әмбебап құралдар мен аспаптар оның мәндерінің белгілі бір интервалында бақыланатын параметрдің мәнін табуға мүмкіндік береді. Әдетте мынадай өлшеу құралдарын қолданады: нониусы бар штрихты аспаптар (штангенциркуль, штангенглубиномер, штангенрейсмус, штангенензубомер), микрометриялық (микрометр, микрометриялық нутрометр, тереңдік өлшегіш), механикалық аспаптар (миниметр, сағат типіндегі индикатор, рычагты қапсырма, рычагты микрометр), пневматикалық қысым аспаптары (манометрлер) және шығын (ротаметрлер).
Әмбебап өлшеу құралы резьбалардың (бұрандалы микрометрлер, бұрандалы микрометриялық нутрометрлер және т.б.), сондай-ақ тісті және бұрамалы доңғалақтардың (қадам өлшегіштер, биениемерлер) тозуын анықтау үшін қызмет етеді.
Өлшеу құралдарын таңдау кезінде оның метрологиялық сипаттамаларын (баға және шкаланы бөлу аралығы, есептеу дәлдігі, өлшеу қателігі мен шектері), сондай-ақ бөлшектің өлшенетін элементін (рұқсат өрісі) дайындау дәлдігін ескеру қажет.
Бөлшектің өлшенетін элементінің параметрлеріне және дайындауға рұқсат мәндеріне байланысты аспапты таңдау үшін номограммалар бар.
Ақаулар және Дефектоскопия әдістері.